Συνεχίζουμε σήμερα με την πολύτιμη φωτογραφία, σε τρεις διαδοχικές λήψεις από ανατολικά προς δυτικά, του ομογενούς Ε. Σημαντήρα του έτους 1929, ο οποίος είχε το εργαστήριό του στο Πίτσμπουργκ των ΗΠΑ. Ο φωτογράφος αυτός, μετανάστης στην Αμερική, μπόρεσε να αποτυπώσει μέρος της περιοχής που μας ενδιαφέρει. Να σημειώσουμε ότι τμήμα της φωτογραφίας κοσμεί ως υπόβαθρο τον τίτλο της στήλης που διαβάζουμε. Πιστεύω να έχω την ευκαιρία στο μέλλον να τη σχολιάσω αναλυτικά. Σ’ αυτήν διακρίνουμε ευκρινέστατα τον Άγιο Σπυρίδωνα της Φορτέτζας, την Παράγκα και την εξέδρα των θαλασσίων λουτρών των Στρατώνων, τον Φόρο και το απέναντί του κτήριο (που σώζονται και τα δύο μέχρι τις μέρες μας), το εικονοστάσι-προπάτορα του ναού του Αγίου Νικολάου, το εργοστάσιο Ροδινού και πέντε ακόμα κτήρια, όλα τους βιοτεχνικού χαρακτήρα.
Η επόμενη φωτογραφία τραβήχτηκε κατά πάσα πιθανότητα στον Μεσοπόλεμο. Απαθανατίζει την κατάσταση του δρόμου από τη Μεγάλη Πόρτα προς τη βραχοκλησιά του Αγίου Αντωνίου στο Ατσιπόπουλο. Βλέπουμε ότι ήταν ακόμα λιθόστρωτος (καλντερίμι), ενώ στην περιοχή που μας ενδιαφέρει διακρίνεται μόνο ένα φουγάρο, προφανώς του πυρηνελαιουργείου της Αγίας Φωτεινής.
Πολλές πληροφορίες για την περιοχή μας δίνει και η διπλανή φωτογραφία, που κι αυτή πρέπει να τραβήχτηκε στον Μεσοπόλεμο. Σε πρώτο πλάνο βλέπουμε τη Δεσποτική Κολύμπα και πίσω της το εργοστάσιο Ροδινού. Ο δρόμος είναι σκυρόστρωτος, με το γνωστό την εποχή εκείνη σύστημα «μακαδάμ», ένα σύστημα που απαιτούσε συνεχή συντήρηση. Σ’ όλο του το μήκος φαίνονται οι στύλοι των καλωδίων, από το Τηλεγραφείο του Κουμπέ προς την πόλη. Το δίκτυο αυτό κατέληγε στη σημερινή οικία Δρανδάκη (ενετικό μέγαρο Sanguinazzo) στη Μεγάλη Αγορά. Δεσπόζουν οι Στρατώνες ενώ αριστερά, ο εκτεταμένος χώρος πρασίνου δεν είναι βέβαια του Κήπου αλλά του νεκροταφείου της Μεσαμπελίτισσας.
Από λίγο μακρύτερα έχει τραβηχτεί η επόμενη φωτογραφία, την ίδια όμως Μεσοπολεμική περίοδο. Μια κάποια εκβιομηχάνιση έχει αρχίσει να διαφαίνεται, ως αποτέλεσμα μέχρι ένα σημείο της φθηνής διατιθέμενης την εποχή εκείνη εργατικής δύναμης των μικρασιατών προσφύγων. Πολλοί απ’ όσους είχαν δηλώσει αστική προέλευση, υπολογίζοντας σε παραχώρηση οικίας και καταστήματος, δεν παρέλαβαν ποτέ το δεύτερο, με αποτέλεσμα να ψάχνουν αγωνιωδώς για το επιούσιο μεροκάματο. Να σημειώσουμε ότι οι γυναίκες πρόσφυγες στο Ρέθυμνο, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στην Αττική αλλά και στο γειτονικό Ηράκλειο, δεν εργάστηκαν στη μεταποίηση.
Την ίδια εποχή έχει τραβηχτεί και η φωτογραφία αυτή, όμως από την αντίθετη κατεύθυνση, από το φρούριο της Φορτέτζας. Μπορούμε να διακρίνουμε πολλά και ενδιαφέροντα, όπως τη συνοικία της Χαλάστρας που μόλις είχε αρχίσει να δημιουργείται ως μικρασιατικός συνοικισμός, και τον Κήπο που είχε διαμορφωθεί μπροστά στο Διοικητήριο. Πολλές είναι και οι πληροφορίες που μας δίνει για τον Κουμπέ, με πιο ενδιαφέρουσα την ανέγερση τόσο του ναού του Αγίου Νικολάου όσο κι εκείνου της Αγίας Φωτεινής, στο βάθος.
Μεταπολεμικά πιθανόν θα πρέπει να τραβήχτηκε η επόμενη φωτογραφία, αν τουλάχιστον κρίνουμε από τον Οικίσκο Ευφλέκτων Υλών στη Χοχλάδα, σημερινά «Ηλιοβασιλέματα», που φαίνεται να έχει πια ανεγερθεί με πέτρα (πριν ήταν ξύλινος). Διακρίνεται το εργοστάσιο Ροδινού με πολλές βιομηχανικές εγκαταστάσεις τριγύρω του, όπως άλλωστε και στην απέναντι πλευρά του δρόμου, που μοιάζουν όμως αυτές περισσότερο με κατοικίες.
Μεταπολεμική είναι και η διπλανή φωτογραφία, που ανήκει στο αρχείο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου. Διακρίνεται τόσο το εργοστάσιο της Αγίας Φωτεινής με την καμινάδα του όσο και ο ασβεστωμένος ναός, πρόδρομος του σημερινού. Μερικά από τα κτήρια υφίστανται μέχρι σήμερα, ενώ η φωτογραφία μας θυμίζει την πρακτική των επιτοίχιων διαφημίσεων, με αναγραφόμενη την προς διαφήμισιν φίρμα, στην περίπτωση αυτή την «Ρεφλέξ»: «Όλη η Ελλάδα πλένει με Ρεφλέξ»! Σημειώνω με την ευκαιρία ότι η φίρμα υφίσταται και σήμερα, εντοπισμένη όμως σε ειδικά προϊόντα καθαρισμού.
Φτάνουμε έτσι αισίως στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όπου η περιοχή είχε καταστεί πλήρως βιομηχανική. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από την περιοχή του μετέπειτα στρατοπέδου Θεοδωράκη και διακρίνεται στο μήκος από το Τηλεγραφείο μέχρι και τη Χοχλάδα και λίγο βορειότερα. Τα φουγάρα είναι πια δύο (πυρηνελαιουργεία Αγίας Φωτεινής και Φραγάκη), ενώ στον λόφο δεξιά δεσπόζει, νεόδμητη και φρεσκοασπρισμένη, η εκκλησούλα του Τιμίου Σταυρού.
Είχε φτάσει πια η εποχή των αεροφωτογραφιών του Χάρη Κουγιτάκη, ο οποίος ανέλαβε την από αέρος φωτογράφηση του Ρεθύμνου μ’ ένα ελικόπτερο για λογαριασμό του ΕΟΤ. Οι φωτογραφίες αυτές δεν έλειπαν από κανένα ξενοδοχείο, εστιατόριο και δημόσια υπηρεσία της εποχής εκείνης. Η εικόνα πάντως που παρουσιάζεται είναι η ίδια μ’ αυτήν της προηγούμενης φωτογραφίας.
Περισσότερες λεπτομέρειες φαίνονται στην αεροφωτογραφία αυτή των αρχών της δεκαετίας του 1970. Δεξιά διακρίνεται ο δρόμος προς του Γάλλου, ενώ στα ανατολικά το Γήπεδο έχει πάρει την τελική του μορφή, εκείνη που είχε διατηρήσει επί τέσσερις σχεδόν δεκαετίες. Στην περιοχή του Αγίου Νικολάου βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη το οικοδομικό πρόγραμμα της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών, ενώ στον λόφο του Επισκοπείου διακρίνεται μόνο το Οικοτροφείο της ΧΕΝ.
Μεγάλο ενδιαφέρον και όχι μόνο για την περιοχή στην οποία εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας παρουσιάζει η επόμενη αεροφωτογραφία, των αρχών της ίδιας δεκαετίας. Έχει τραβηχτεί από αντίθετη οπτική γωνία, από τα ανατολικά δηλαδή, γι’ αυτό και ο Κουμπές είναι λίγο απόμακρος. Τα βασικά κτήρια του Στρατοπέδου Θεοδωράκη έχουν πια ανεγερθεί κι έχει διαμορφωθεί ένας εκτεταμένος επίπεδος χώρος στρατιωτικών ασκήσεων αλλά και το πεδίο βολής στη Μύτη Γρίντα. Το Κολυμβητήριο βρίσκεται επίσης σε πλήρη λειτουργία, εννοείται με την υπαίθρια αρχικά πισίνα του.
Δεν είναι διαφορετική η εικόνα της διπλανής αεροφωτογραφίας του έτους 1974 (αρχείο Ν. Δασκαλάκη). Ο δρόμος προς την Σαρακίνα έχει πια διανοιχτεί και δίπλα του έχουν αρχίσει να οικοδομούνται δειλά κατοικίες. Εκείνο που γίνεται εμφανές είναι το ανάγλυφο της περιοχής, το οποίο δεν είναι τόσο ομαλό όσο μπορεί κανείς σήμερα να υποθέσει, μετά την οικοδόμηση ολόκληρης της περιοχής. Για παράδειγμα φαίνεται ότι το ρέμα της Αγίας Φωτεινής, ξεχασμένο σήμερα, είχε διαμορφώσει δικό του φαράγγι. Αλήθεια, έχει αφεθεί ανοικοδόμητη η ζώνη πλημμύρας του ή έχει εγκιβωτιστεί και μας επιφυλάσσει εκπλήξεις στο μέλλον;
Φτάνουμε έτσι στη σημερινή κατάσταση, ή μάλλον σ’ εκείνη του έτους 2013, στο οποίο τράβηξα την φωτογραφία αυτή. Η στεριά έχει προχωρήσει σε ορισμένα σημεία προς τη θάλασσα, ιδίως στις περιοχές δυτικά του Κολυμβητηρίου και ανατολικά του Κουμπέ. Μην ξεχνάμε ότι παρεμβλήθηκαν οι εκτεταμένες επιχωματώσεις για τη δημιουργία Μαρίνας, τις οποίες θα πρέπει να μακαρίζει η ΔΕΥΑΡ, που στη συνέχεια βρήκε έδαφος για τις εκεί εγκαταστάσεις της.
Οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να κλείσω για σήμερα παραθέτοντας δυο όμορφες φωτογραφίες από την περιοχή που εξετάζουμε, δυο φωτογραφίες όχι μόνο εποχής αλλά και καλλιτεχνικές. Η πρώτη απαθανατίζει μια γιαγιά με τις δύο μαρτάρικες κατσικούλες της να είναι ζαλωμένη μ’ ένα φορτίο ξύλων, εικόνα συνηθισμένη μεν στην Ήπειρο αλλά καθόλου στην Κρήτη, στην οποία η μεταφορά των ξύλων και των φουρνόξυλων ήταν αποκλειστικά ανδρικό έργο.
Η επόμενη, καλλιτεχνική επίσης, φωτογραφία είναι επώνυμη. Τραβήχτηκε από τον Δημήτρη Χαρισιάδη στο ίδιο περίπου σημείο του παραλιακού δρόμου με την προηγούμενη, στον δρόμο προς Κουμπέ, όπως αναφέρεται στην αγγλόφωνη λεζάντα της. Η εικόνα του εποχούμενου στο γαϊδουράκι χωρικού δεν ήταν ασυνήθιστη στο Ρέθυμνο μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1960.
Κλείνω με μια φωτογραφία που λανθασμένα αποδίδεται στο Ρέθυμνο, ότι απεικονίζει δηλαδή τη δυτική βιομηχανική του ακτογραμμή. Στην πραγματικότητα απαθανατίζει τη δυτική ακτογραμμή της πόλης των Χανίων και συγκεκριμένα την περιοχή της ΑΒΕΑ. Το λευκό στην περίπτωση αυτή ρυμουλκό δεν είναι ο «Εωσφόρος», πριν αυτός βαφτεί με μαύρο χρώμα, όπως έχει γραφεί κάπου, αλλά ανάλογο ρυμουλκό από εκείνα που διέθετε η γειτονική μας πόλη. Τα βουνά στο βάθος είναι βέβαια τα Λευκά Όρη, χωρίς όμως σκεπασμένα με χιόνια.
Ευχές
Εύχομαι στους αναγνώστες της στήλης «Ιστορικές περιηγήσεις» να έχουν γιορτές ειρηνικές και όχι αναγκαστικά χαρούμενες, όπως επιβάλλει στο σύγχρονο πρωτόκολλο, τού «να περνάμε καλά» δηλαδή. Όταν πολύ κοντά μας, σε απόσταση μόλις 970 χιλιομέτρων, εκεί ακριβώς που γεννήθηκαν οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, οι φανατικοί του Ισλάμ κρατούν σε υπόγεια τούνελ ομήρους γυναικόπαιδα και υπερήλικες και οι φανατικοί της Σιών σκορπούν τον όλεθρο, και λίγο μακρύτερα οι Ευρωπαίοι οπαδοί του Χριστού κάνουν τα στραβά μάτια για τη γενοκτονία που συντελείται στη Γάζα, που είναι πολύ χειρότερη από εκείνη που έγινε από τους χιτλερικούς το 1944 στο Γκέτο της Βαρσοβίας, τίποτα δεν μας επιτρέπει να είμαστε χαρούμενοι κι αισιόδοξοι ότι το 2024 ο κόσμος μας θα οδεύει προς τον πολιτισμό κι όχι προς την βαρβαρότητα…
