Συνεχίζουμε και σήμερα την περιήγησή μας. Η επιστροφή μας από τον φάρο στο Πάνορμο μέσω του πρόσφατα κατασκευασμένου περιπατητικού μονοπατιού είναι ρομαντική, ιδιαίτερα την ώρα του ηλιοβασιλέματος. Όμως την ομορφιά του τοπίου ασχημίζει το λιμάνι που κατασκευάστηκε μπροστά από την κωμόπολη, το οποίο μάλιστα παραμένει ασυντήρητο, μ’ έναν σκουριασμένο γερανό να το εποπτεύει. Είναι τα γνωστά «λιμάνια», που θέλησαν να χρησιμοποιήσουν τα κονδύλια για «να μη χαθούν τα λεφτά των κουτόγραγκων», όπως στην Αλμυρίδα Σισών, στο Γεράνι, στο Κολυμπάρι κι αλλού κι είχαν ως μοναδικό αποτέλεσμα να χαθεί τελικά στα μέρη αυτά ό,τι ωραιότερο υπήρχε, η πανοραμική θέα της θάλασσας…
Στο Πάνορμο μπορούμε να επισκεφθούμε τη βασιλική που εποπτεύει με τον τρόπο της τη θάλασσα. Τα ερείπιά της δείχνουν ότι ήταν μεγάλων διαστάσεων, 54 μέτρων μήκους και 28 πλάτους κι ότι ήταν ξυλόστεγη. Χρονολογείται στον 5ο μ.Χ. αιώνα, με δύο απανωτές επισκευές, στα μέσα του 6ου αιώνα και στα τέλη του. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τον 9ο αιώνα, παρ’ ότι υπέστη πειρατικές επιδρομές, ως ορατή που ήταν από τη θάλασσα. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα της Νικόλαο Δρανδάκη, αποτελούσε την επισκοπική έδρα της Ελεύθερνας, η οποία είχε μεταφερθεί εδώ μετά την καταστροφή της πόλης από τον σεισμικό παροξυσμό του 8ου μ.Χ. αιώνα.
Η επόμενη στάση μας θα πραγματοποιηθεί στον Γεροπόταμο και συγκεκριμένα στην εκβολή του. Η κοίτη του ποταμού, παλιότερα, αλλά σήμερα ρέματος έσφυζε μέχρι και τη δεκαετία του 1960 από ζωή, από ανθρώπους και ζώα. Μάλιστα κατά την περίοδο της Μάχης της Κρήτης είχε αποκλειστεί εδώ γερμανικό απόσπασμα, όπως φαίνεται και από σωζόμενη αεροφωτογραφία, στην οποία οι εγκλωβισμένοι είχαν κατασκευάσει με πέτρες επιγραφή αναζήτησης βοήθειας, προκειμένου να εντοπιστούν από τα αεροπλάνα. Ποιος είπε ότι τα χώματα στα οποία ζούμε, ακόμη και που κάνουμε το μπάνιο μας, δεν έχουν ιστορία;
Όπως μας πληροφορεί ο Μάρκος Μαθιουδάκης στο βιβλίο του «Αγγελιανά. Περιβάλλον, ιστορία, λαογραφία», στα νερά του Γεροπόταμου ζούσαν κέφαλοι, αθερίνες, λαυράκια, σκαθάρια, κρουβίδες, σαργοί και χέλια, τα οποία οι Αγγελιανοί ψάρευαν με πέντε τρόπους, γι’ αυτό κι είχαν κερδίσει το προσωνύμιο «Αχελάδες». Την περιοχή δυτικά της εκβολής του Γεροπόταμου κοσμεί η φυσική γέφυρα Καμαρέλα, που έχει δημιουργηθεί από την κυματική ενέργεια της θάλασσας.
Η ακτή κοσμείται και από μια σειρά ενάλιων σπηλαίων. Ένα μάλιστα από αυτά διαθέτει στο κέντρο έναν μεγάλο σταλακτίτη που έχει σχήμα λιονταριού, για όσους τουλάχιστον είναι ευφάνταστοι. Παρακάμπτοντας στη συνέχεια το ακρωτήριο Κριός βρισκόμαστε σε μια τερπνή περιοχή με το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, στο οποίο διεξήγοντο αρκετές βαπτίσεις και γάμοι.
Χρησιμοποιώ το ρήμα «διεξήγοντο» γιατί σήμερα η περιοχή παρουσιάζει εκόνα εργοταξίου. Οι κεφαλές του τόπου φαντάστηκαν ότι εδώ θα μπορούσε να κατασκευαστεί ένα λιμάνι («για να μη χαθούν τα λεφτά» και πάλι…), ένα λιμάνι ψευδώνυμο, αφού στα χαρτιά αναφέρεται ως «αλιευτικό καταφύγιο» (χωρίς αλιείς…). Έχω γράψει πολλά για το ανοσιούργημα που λαμβάνει χώρα εκεί, μεταξύ των οποίων στο βιβλίο «Ρέθυμνο και θάλασσα. Μια ιστορική σχέση» αλλά και στον τύπο, χωρίς να δω αντιδράσεις, πέραν του Συλλόγου Προστασίας της Θαλάσσιας Χελώνας «Αρχέλων».
Είναι γνωστό ότι η γύρω ακτή παρουσιάζει έντονα φαινόμενα διάβρωσης από τη θάλασσα. Ήδη έχουν κατασκευαστεί «οχυρωματικά έργα», προκειμένου να προστατευτεί τουλάχιστον ο δρόμος πρόσβασης. Η εμπειρία από την Κρήτη και συνολικά από το Αιγαίο δείχνει ότι οι ανθρώπινες κατασκευές επιβαρύνουν τη διάβρωση και μερικές φορές τη δημιουργούν, ιδιαίτερα στο Κολυμπάρι αλλά και στον Κόκκινο Πύργο. Όμως η δημοτική μας αρχή φαίνεται να οραματίζεται λιμάνι εκεί, όπως τουλάχιστον το διατυπώνει κατά καιρούς, λίγο αόριστα και πολιτικάντικα, είναι αλήθεια, χρησιμοποιώντας τον προσδιορισμό «ανατολικά της πόλης».
Δεν παραδειγματίζεται από την ιστορία του τόπου, την οποία αν συμβουλευόταν θα γνώριζε ότι ούτε στο παλιό βενετσιάνικο «λιμάνι» του Ρεθύμνου, ούτε στο νεότερο του 1956, ούτε στο δυτικό που σχεδίασαν οι Βενετοί μηχανικοί στον Κουμπέ ούτε βέβαια και στη Σκαλέτα (όπου κατά τον Γ. Π. Εκκεκάκη υπήρχε μια μικρούλα «σκάλα» για τις βάρκες), θα κατασκευαστεί τέτοιο, το οποίο να παρέχει στοιχειώδη ασφάλεια. Το ίδιο συνέβαινε και στον Πηγιανό Κάμπο, στην περιοχή με το χαρακτηριστικό τοπωνύμιο «Μαντράκι», όπως θα δούμε στις επόμενες «Ιστορικές Περιηγήσεις».
