Συμπληρώθηκαν στις 13 Οκτωβρίου ογδόντα ακριβώς χρόνια από την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από το Ρέθυμνο, το οποίο επί τριάμισι χρόνια είχαν διοικήσει σκληρά. Σ’ αυτά τα χρόνια θανάτωσαν τουλάχιστον 1137 συμπατριώτες μας στο νομό Ρεθύμνης, όσους τουλάχιστον πρόλαβε να καταγράψει ο αείμνηστος Μάρκος Πολιουδάκης (η φωτογραφία έχει παρθεί από το αρχείο του Δημήτρη Σκαρτσιλάκη).
Η γενική συγκέντρωση και αναχώρηση των στρατευμάτων έγινε από τη Λεωφόρο Ηγουμένου Γαβριήλ, απέναντι από τον Δημοτικό Κήπο (εικόνα αρχείου Ν. Κοκονά), αφού παρέλαβαν μαζί τους μεγάλο μέρος του οπλισμού και τα σύμβολα της κυριαρχίας τους. Η φάλαγγα περιλάμβανε 250 οχήματα, μαζί με 15.000 Γερμανούς και 5.000 Ιταλούς στρατιώτες, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν έρθει από τους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου.
Όλα έγιναν εσπευσμένα, αφού στα Βαλκάνια είχε εισβάλει προηγουμένως ο ρωσικός στρατός, ο οποίος φαινόταν ότι θα συνέχιζε την ταχύτατη κάθοδό του και στην Ελλάδα. Άλλο βέβαια που η Διάσκεψη της Γιάλτας την είχε κατανείμει στην αγγλοσαξονική μοίρα. Όμως δεν πρόλαβαν να απαγκιστρωθούν από την Κρήτη και κατέφυγαν για περισσότερο από μισό χρόνο σ’ ένα τμήμα του νομού Χανίων, στην επονομασθείσα «Οχυρά θέση Κρήτης».
Πριν φύγουν φρόντισαν να καταστρέψουν το συγκοινωνιακό δίκτυο, με πρώτο το λιμάνι του Ρεθύμνου. Αρχικά σκέφτονταν ν’ ανατινάξουν τον Φάρο και να κλείσουν με τα ερείπιά του την είσοδο, όμως μετά από παρέμβαση νουνεχών Ρεθεμνιωτών αρκέστηκαν στην ανατίναξη μερικών μεγάλων σκαφών «στον πόρο του λιμανιού».
Φρόντισαν επίσης να ποντίσουν στο πέλαγος πυρομαχικά και ν’ ανατινάξουν πολλές από τις πούγκες που είχαν ανεγείρει με αγγαρείες Ρεθεμνιωτών. Η πιο γνωστή πάντως από τις πούγκες του Ρεθύμνου, εκείνη του Εβλιγιά (εικόνα), διασώθηκε, προφανώς από μετά από απόφαση των απερχόμενων να μην σημειωθούν κι άλλες καταστροφές στην πόλη, μετά από εκείνες των σαρωτικών βομβαρδισμών του 1941. Εκτεταμένες ανατινάξεις έγιναν στο στρατόπεδο των Αρμένων, στο οποίο πρέπει να σημειώσουμε ότι λειτουργούσε στη Γερμανοκατοχή ένας μικροσκοπικός αεροδιάδρομος.
Την ίδια μέρα πραγματοποιήθηκε κατάθεση στεφάνων από τα στρατεύματα του ΕΛΑΣ, που είχαν σπεύσει να εισβάλλουν στην πόλη, στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Στο μνημείο αυτό είχε σημειωθεί τον ίδιο χρόνο και άλλη κατάθεση, στην επέτειο της 25ης Μαρτίου, από «άγνωστους» καταζητούμενους. Η ενέργεια των ανταρτών του Εθνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού σηματοδοτούσε την πρόθεσή τους να καταλάβουν την τοπική εξουσία.
Την ίδια πρόθεση σηματοδοτούσε και η παρέλαση που πραγματοποίησαν την επόμενη ημέρα στη Λεωφόρο Κουντουριώτη (στη φωτογραφία απέναντι από το σημερινό Δημαρχείο, από το αρχείο της Εύας Λαδιά), από την Κλινική Λυράκη μέχρι τη δυτική γωνία του Δημοτικού Κήπου και τη Νομαρχία.
Την δύσκολη πολιτικά κατάσταση που σταδιακά διαμορφωνόταν εξισορροπούσε η λειτουργία Μικτής Διοικητικής Επιτροπής από τους Χρήστο Τζιφάκη, Νίκο Δασκαλάκη, Νίκο Μπιράκη και Στέλιο Δουλγεράκη, με εκπροσώπους δηλαδή τόσο του ΕΛΑΣ όσο και της ΕΟΡ. Όμως οι διαφωνίες είχαν διαφανεί αρκετά πριν, όπως φαίνεται και από την προκήρυξη της Επιτροπής με ημερομηνία 27-9-1944, πριν την αποχώρηση των κατακτητών (αρχείο Μάρκου Πολιουδάκη).
Εξυπακούεται ότι και η Εθνική Οργάνωσις Ρεθύμνης, η οποία είχε αποχωρήσει από το ΕΑΜ ένα χρόνο πριν, στις 26 Οκτωβρίου 1943, σε μυστική σύσκεψη που είχε πραγματοποιηθεί στον Κουμπέ, προσπαθούσε να εγκαθιδρύσει και σηματοδοτήσει τη δική της εξουσία, αφού μάλιστα δρούσε υπό τη σκέπη της κυβέρνησης Παπανδρέου. Επέλεξε να κάνει επίδειξη ισχύος λίγο αργότερα, στις 5 Νοεμβρίου, με αρχιερατικό μνημόσυνο πεσόντων στον μητροπολιτικό ναό και αργότερα, μετά την επικράτησή της στον εμφύλιο που ακολούθησε, με θριαμβευτική παρέλαση, με τη συμμετοχή και τμημάτων στρατού (αρχείο Αντώνη Πλυμάκη).
Όλες εκείνες οι ημέρες επικρατούσε η λεγόμενη «λαϊκή οργή», που καθοδηγούνταν κομματικά. Έτσι έχασαν τη ζωή τους με εκπαραθυρώσεις, χωρίς να προλάβουν να τύχουν δίκης, ευάριθμοι «δωσίλογοι», μεταξύ των οποίων ο κατοχικός νομάρχης Στέλιος Μαρκιανός (εικόνα αρχείου Γ. Εκκεκάκη), μια μορφή κατά τα άλλα ενδιαφέρουσα: δικηγόρος, πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου και της Φιλοδασικής Ενώσεως Ρεθύμνου.
Η κατάσταση όδευε αναπότρεπτα προς τον εμφύλιο πόλεμο, που, παρά τις διαβουλεύσεις, έφτασε και στο Ρέθυμνο, με μικρή καθυστέρηση. Στα λεγόμενα «Γεναριανά» έχασαν τη ζωή τους τρεις δεκάδες Ρεθεμνιωτών και βασανίστηκαν μερικές εκατοντάδες, παρόλες τις προσπάθειες της Επιτροπής και τη διεύρυνσή της με μερικά ακόμα άτομα κοινής αποδοχής, όπως ο Γ. Σμπώκος, ο Εμμ. Τσιριμονάκης και ο Στ. Ψυχουντάκης.
Η δολοφονία πάντως που συγκλόνισε την πόλη ήταν εκείνη του Μανούσου Πραματευτάκη, αδελφού του γνωστού μας μουσικοσυνθέτη, από το αρχείο του οποίου είναι παρμένη η φωτογραφία του. Ήταν ένας νέος μετριοπαθής, όπως άλλωστε είχε φανεί και σε επεισόδιο μπροστά στη Διοίκηση Χωροφυλακής, απέναντι από την Κυρία των Αγγέλων, όταν επικαλέστηκε το δικαίωμα φερόμενου ως δωσίλογου να δικαστεί και όχι να λιντσαριστεί από τον όχλο.
Ο αριθμός των δωσιλόγων δεν ήταν αμελητέος, αφού στον Επίτροπο του Ειδικού Δικαστηρίου παραδόθηκαν στα τέλη του 1945 από τον Βασιλικό Επίτροπο του Δικαστηρίου δικηγόρο Μιχαήλ Παπαδάκη (φωτογραφία) συνολικά 231 δικογραφίες. Αρκετοί από τους δικαζόμενους αθωώθηκαν τελικά, στις δίκες που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 7-12-1945 και 9-1-1946, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που οι κατηγορούμενοι παρουσίαζαν «εθνικόφρονα» συμπεριφορά.
Ακολούθησε η δεύτερη φάση του εμφυλίου πολέμου (κατ’ άλλους τρίτη), που ήταν υπερβολικά βραχύχρονη για το Ρέθυμνο, αφού σημαντικό μέρος της δύναμης του Δημοκρατικού Στρατού με επικεφαλής τον Γιάννη Ποδιά (φωτογραφία) εξοντώθηκε σε μάχη στον Ψηλορείτη στις 29 και 30 Ιουλίου 1948. Τα υπολείμματα του αποσπάσματος προσκολλήθηκαν στη συνέχεια στον ΔΣΕ των Χανίων, ο οποίος είχε πολύ μεγαλύτερη διάρκεια.
Ένα φαινόμενο που παρατηρήθηκε με το τέλος του Β΄ Πολέμου ήταν εκείνο των ανάπηρων των μαχών του, στους οποίους προστέθηκαν κι εκείνοι που έχασαν μέλη του σώματός τους στις προσπάθειες εντοπισμού των κρυμμένων γερμανικών ναρκών, για χρησιμοποίησή τους κυρίως στη θάλασσα.
Τα σπίτια των Ρεθεμνιωτών γέμισαν σταδιακά με κάλυκες οβίδων, που μετασκευάστηκαν από τους λευκοσιδηρουργούς της πόλης σε ανθοδοχεία, ενώ στα κοτέτσια προνομιούχα θέση είχαν καταλάβει τα καπάκια των ναρκών, χρησιμοποιούμενα ως ποτίστρες και ταΐστρες των μικρών ζώων.
Εν τω μεταξύ ξεκίνησε η προσπάθεια στεγαστικής αποκατάστασης των Ρεθεμνιωτών, τόσο στην πόλη όσο και στην επαρχία, ιδιαίτερα στα μαρτυρικά χωριά που είχαν κατεδαφιστεί εκ θεμελίων. Στην πόλη, πέραν κάποιων πενιχρών οικοδομικών υλικών που χορηγήθηκαν, μοναδικό κρατικό σχέδιο αποκατάστασης αποτέλεσε η ανέγερση των Τετρακατοικιών.
Μέσα σ’ όλα τ’ άλλα, ήταν η περίοδος στην οποία χάθηκαν σημαντικές ευκαιρίες για το Ρέθυμνο. Έτσι καταβαραθρώθηκε η ευκαιρία ν’ αποκτήσει δικό του αεροδρόμιο, στη θέση του αεροδιαδρόμου που είχε δημιουργηθεί στον Πηγιανό Κάμπο (φωτογραφία από το αρχείο του Αυστραλιανού Μνημείου Πολέμου). Να σημειωθεί ότι για την οικοδόμηση κτηριακών εγκαταστάσεων είχε εγκριθεί από το Δημοτικό Συμβούλιο η χορήγηση του ποσού των πενήντα εκατομμυρίων δραχμών.
Χάθηκε επίσης η ευκαιρία να διατηρηθούν τα νεκροταφεία του Πολέμου, ως μνημεία, όπως συνέβη παντού στον ευρωπαϊκό κόσμο. Το Ρέθυμνο διέθετε δύο τέτοια γερμανικά, στον Μασταμπά και στα Μισίρια (φωτογραφία από το αρχείο του Αλκιβιάδη Μαυράκη), κι ένα συμμαχικό, στα Μισίρια κι αυτό.
Ήταν επίσης η περίοδος κατά την οποία καλύφτηκαν με ιδεολογικό περιτύλιγμα πολλές από τις προϋπάρχουσες βεντέτες. Η ανθρώπινη ζωή είχε γίνει πιο φτηνή, όπως και αυτή των μνημείων. Το επιφανέστερο απ’ αυτά, ο Πύργος του Ρολογιού (αρχείο Μανόλη Μανούσακα), τότε ακριβώς κατεδαφίστηκε από τον Δήμο Ρεθύμνης, παρ’ ότι κηρυγμένος διατηρητέο μνημείο με βασιλικό διάταγμα.
Αυτά και άλλα πολλά έχω περιλάβει στο βιβλίο «Ιστορική περιήγηση στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου», που είναι ελεύθερα προσβάσιμο στον διαδικτυακό τόπο https://civisrethymnensisuniversalis.blogspot.com/2021/03/blog-post_31.html. Οι ενδιαφερόμενοι μεγάλης ηλικίας που δεν έχουν δυνατότητα διαδικτυακής πρόσβασης μπορούν να το προμηθευτούν δωρεάν για τη βιβλιοθήκη τους μ’ ένα τηλεφώνημα στον συντάκτη της στήλης.
