Ο Ρεθεμνιώτης μουσικός Γιάννης Παπατζανής έχει αφιερώσει πολλά χρόνια στη μελέτη των μουσικών ιδιωμάτων και τεχνικών σε πολλά και διαφορετικά κρουστά όργανα, παραδοσιακά αλλά και σύγχρονα και σήμερα, θεωρείται από τους σημαντικότερους εκτελεστές παραδοσιακής μουσικής πανελλαδικά. Η βάση του τραγουδιστικού ρεπερτορίου του είναι η κρητική μουσική, αλλά προσεγγίζει και μουσικά ιδιώματα από την υπόλοιπη Ελλάδα. Ο Γιάννης Παπατζανής έχει συνθέσει πρωτότυπη μουσική για θέατρο, κινηματογράφο, χοροθέατρο, ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικές παραγωγές, ενώ διαθέτει πολυετή εμπειρία στην πραγματοποίηση σεμιναρίων διδασκαλίας ρυθμού και κρουστών.
Έχετε πει ότι η παραδοσιακή μουσική της Κρήτης αποτελεί για σας πεδίο έρευνας. Πως αντιλαμβάνεστε την παραδοσιακή μουσική του νησιού μας και με ποιον τρόπο την προσεγγίζετε;
«Έχουμε την τύχη και την ευλογία να ζούμε σε έναν τόπο που η μουσική του παράδοση αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικής του ζωής. Εμπεριέχει την γλώσσα και τον χορό και είναι συνυφασμένη με τον τρόπο που εκφράζονται οι ανθρώπινες χαρές και λύπες. Δεν μπορεί κανείς, άλλωστε, να αμφισβητήσει πως αν υπάρχει μια μουσική παράδοση με εθνική εμβέλεια, αυτή είναι η μουσική παράδοση της Κρήτης. Όλοι γνωρίζουμε έστω δυο στίχους, αλλά και τη μελωδία του Ερωτόκριτου. Όλοι έχουμε ακούσει ριζίτικα τραγούδια όπως το «Αγρίμια κι αγριμάκια μου», το «Σε ψηλό βουνό», τραγούδια με πολιτικό χαρακτήρα. Αυτήν την καλή τύχη λοιπόν ο καθένας από εμάς την αξιοποιεί με το δικό του τρόπο.
Η μουσική κληρονομιά των ανθρώπων που έχτισαν τη μουσική ταυτότητα της Κρήτης όπως την γνωρίζουμε από τις ηχογραφήσεις, οδηγεί σε κάποια συμπεράσματα που ταπεινά εκτιμώ πως όποιες κι αν είναι οι προθέσεις κάποιου, δεν μπορεί να τα αγνοήσει. Συγκεκριμένα, δεν υπάρχει πουθενά στις καταγραφές η μουσειακή αναπαραγωγή, ούτε η ανάγκη για φολκλορικούς διαχωρισμούς. Ως εκ τούτου, η έννοια της προσωπικής έκφρασης αποτελεί το πιο σημαντικό σημείο που ενώνει τη μουσική της Κρήτης με το σήμερα και τους εκφραστές της. Μουσικές προσωπικότητες από το Ρέθυμνο όπως ο Σκορδαλός, ο Μουντάκης, ο Φουσταλιέρης, ο Ροδινός, ο Μπαξεβάνης, η Μπερνιδάκη και η μεγάλη οικογένεια των Ξυλούρηδων, αλλά και τόσοι ακόμα από όλη την υπόλοιπη Κρήτη αποσαφηνίζουν ότι το προσωπικό στοιχείο του καθενός είναι εκείνο που κρατά ζωντανό το ιδίωμα της κάθε περιοχής.
Προσωπικά, με ενδιαφέρει να ερευνώ συνεχώς τη μουσική της Κρήτης και μέσα από πρωτόλειο υλικό παλαιότερων ηχογραφήσεων, αλλά και μέσα από σύγχρονες καταγραφές που επιχειρώ τα τελευταία 20 χρόνια. Η συγκίνηση που προσωπικά μου προκαλεί η ενασχόλησή μου με τη μουσική μας, είναι το πιο σοβαρό κίνητρο να συνεχίζω να την εξερευνώ και να τη μαθαίνω όσο περισσότερο εμβαθύνω σε αυτή.»
«Η συγκίνηση που μου προκαλεί η μουσική μας είναι το κίνητρο για να συνεχίζω να την εξερευνώ και να τη μαθαίνω»
Συνθέτετε μουσική για ταινίες, ντοκιμαντέρ, παραστάσεις θεάτρου και σύγχρονου χορού, αλλά και μουσική για βιντεοπαιχνίδια. Είστε και εμπνευστής δύο καινοτόμων βιντεοπαιχνιδιών που βρίσκονται σε φάση ανάπτυξής. Με ποιο σκεπτικό προχωρήσατε στη δημιουργία τους;
«Πράγματι. Από πολύ μικρός έχω εμπλακεί στην διαδικασία να συνθέσω μουσική για ντοκιμαντέρ, ταινίες, τηλεοπτικές παραγωγές, παραστάσεις θεάτρου, σύγχρονου χορού και τα τελευταία 5 χρόνια, μουσική για βιντεοπαιχνίδια. Σε ό,τι αφορά στα βιντεοπαιχνίδια, πέρα από τη μουσική σύνθεση, έχουμε καταφέρει σε συνεργασία με ερευνητές από το Πολυτεχνείο Κρήτης, να φτιάξουμε ένα παιχνίδι-πιλότο που αφορά σε παιδιά με λειτουργικό αυτισμό και συγκεκριμένα για παιδιά με ΔΕΠΥ και Άσπεργκερ. Ιδιαίτερα τιμητικό είναι το γεγονός ότι από μία ιδέα που είχα κάποια στιγμή προέκυψαν αποτελέσματα μελέτης που δημοσιεύτηκαν σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ικανά να αποτελέσουν τη βάση για περαιτέρω εξέλιξη πάνω στο θέμα που μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση αυτών των δυσκολιών.
Το άλλο βιντεοπαιχνίδι που εξελίσσουμε με διαφορετική ομάδα ερευνητών από το Πολυτεχνείο, αφορά στην ανάδειξη αρχαιολογικών μνημείων που εμπίπτουν του ενδιαφέροντος της εφορίας αρχαιοτήτων Χανίων. Συγκεκριμένα, η μουσική είναι το κλειδί για τους γρίφους του παιχνιδιού, ενώ στις συνθέσεις χρησιμοποιούνται μουσικά όργανα που έχουν αναφορά στην αρχαία ελληνική μουσική. Το παιχνίδι συνδέεται και με το νέο αρχαιολογικό μουσείο Χανίων και εισάγει καινοτόμα τεχνολογικά δεδομένα σε ό,τι αφορά τον τρόπο που εξελίσσεται το παιχνίδι. Η μουσική ασφαλώς παίζει το ρόλο της, αφού με την παγκόσμια γλώσσα της μπορεί να επικοινωνήσει στους επισκέπτες και ενδιαφερόμενους τον πλούτο των μνημείων των Χανίων σε κάθε χρήστη-επισκέπτη που το επιθυμεί. Το εν λόγω παιχνίδι είναι σε φάση εξέλιξης, ώστε να προκύψουν και γι’ αυτό οι πρώτες δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια.»
Μιλήστε μας και για την ιδέα σας για το σχεδιασμό και την υλοποίηση του προγράμματος «Η τέχνη του ρυθμού στην εκπαίδευση» που τρέχει τα τελευταία 5 χρόνια και στους 4 νομούς της Κρήτης σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κρήτης και αυτοδιοικητικούς φορείς που το στηρίζουν.
«Η συνεργασία μου με το Πανεπιστήμιο Κρήτης, ως εξωτερικός συνεργάτης, αποτελεί μια συνεχώς εξελισσόμενη δυναμική διαδικασία με εργαστήρια και καθηγητές. Δεν μπορώ να μην αναφέρω συνεργασίες με καθηγητές του Πανεπιστημίου όπως ο Ηλίας Κουρκούτας (Καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης) και ο Άρης Τσαντηρόπουλος (Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών), με τους οποίους έχουμε καθιερώσει συνεργασία σε ερευνητικό επίπεδο, ενώ σε εξέλιξη είναι συνέργειες με τον Γιάννη Ζαϊμάκη (Καθηγητής Κοινωνωνιολογίας) και την κυρία Πετούση (Διευθύντρια του Εργαστηρίου Φύλου). Δε θα μπορούσα να μην αναφέρω τη συμβολή του αναπληρωτή Πρύτανη Κώστα Σπανουδάκη που με μεγάλη θέρμη στήριξε την ιδέα να μπορέσει το Πανεπιστήμιο μέσω της τέχνης και της μουσικής να έρθει σε επαφή με την τοπική κοινωνία. Τέλος, η συνεχής στήριξη του καθηγητή Θεατρολογίας του Τμήματος Φιλολογίας Μανώλη Σειραγάκη αποτελεί θεμέλιο λίθο για τη συνέχιση του προγράμματος.
Το πρόγραμμα «Η τέχνη του ρυθμού στην εκπαίδευση» υλοποιείται για 6ο συνεχές ακαδημαϊκό έτος σε όλη την Κρήτη. Δίνει τη δυνατότητα σε εκπαιδευτικούς από όλες τις βαθμίδες, αλλά και φοιτητές, χωρίς να αποκλείει ενδιαφερόμενους από άλλες ειδικότητες, να έρθουν σε επαφή με τη μουσική μέσα από τα κρουστά. Στοχευμένα, παρέχεται η δυνατότητα σε όσους αποφασίζουν να το παρακολουθήσουν, να ξεκλειδώσουν τον μουσικό τους εαυτό, χωρίς να απαιτείται προηγούμενη μουσική εμπειρία ή γνώση. Στους βασικούς σκοπούς του έργου είναι η τέχνη να αποτελέσει πεδίο για κοινωνική συνοχή και ευημερία.
Οι συμμετέχοντες είναι σημαντικό να μπορούν και οι ίδιοι να μοιραστούν τη συγκίνησή τους για τη μουσική πράξη μέσα σε δομές στις οποίες δεν είναι πολύ εύκολη η πρόσβαση, στις τέχνες και να δημιουργήσουν τα πλαίσια της ισότητας και των ίσων ευκαιριών για μάθηση. Εκεί οι φορείς παίζουν καθοριστικό ρόλο γιατί χωρίς την δική τους ενίσχυση δεν θα μπορούσε να παραχθεί ένα τέτοιας δυναμικής έργο που θα προσφέρεται σαν αγαθό και που δεν θα αφορά μόνο τους έχοντες, αλλά και τους μη έχοντες σε μια περίοδο που η κρίση μαστίζει την ελληνική κοινωνία. Το θεωρώ πολύ σημαντικό και καθοριστικό σήμερα που όλα είναι προϊόντα και αγοράζονται, να προβάλλουμε δράσεις ως αγαθά που να είναι απολύτως δωρεάν.
Οι νέοι συμμετέχοντες μπορούν να δηλώσουν συμμετοχή για το νέο κύκλο σεμιναρίων (απαραίτητη συμμετοχή στο [email protected]), ο οποίος θα ξεκινήσει την Τρίτη στις 15 Νοεμβρίου στις 5 το απόγευμα στο Ξενία.»
Έχετε συμμετάσχει σε διάφορα φεστιβάλ ανά τον κόσμο για περισσότερες από δύο δεκαετίες. Μιλήστε μας για τις εμπειρίες που έχετε συλλέξει από τις συμμετοχές σας στο εξωτερικό.
«Τα διεθνή φεστιβάλ στα οποία συμμετέχω τα τελευταία 24 χρόνια με αυξανόμενη ροή, με εξαίρεση τη διετία της πανδημίας, μου δίνουν την ευκαιρία να συναντήσω μουσικόφιλο κοινό από ποικίλες κουλτούρες και να αναγνωρίσω στη μουσική μας, αλλά και τον τρόπο ερμηνείας που έχω διαλέξει να την εκφράζω, πόσο επιδραστική μπορεί να γίνει και εκτός συνόρων. Προσωπικά, έχω την τύχη να συμπράττω με μουσικούς που έρχονται από κουλτούρες της ανατολής, όπως Ινδία, Τουρκία, Ιράν, Αφγανιστάν και μερικές ακόμα, αλλά και της Ευρώπης, όπως την παράδοση του φλαμένκο, της Ιρλανδίας, της Κορσικής και γενικά της Δυτικής Ευρώπης. Οι εμπειρίες που μπορεί να αποκομίσει κανείς από αυτές τις συνεργασίες μπορούν να ανοίξουν πολλούς δρόμους, αλλά και να σε κάνουν να αισθάνεσαι δικαιωμένος για τις προσπάθειες που καταβάλλεις, ώστε να δώσεις τον καλύτερό σου εαυτό μέσα από την τέχνη που έχεις ταχθεί να υπηρετείς. Το γεγονός ότι κάποιοι από μας πρεσβεύουμε τη χώρα μας αλλά και την ιδιαίτερη πατρίδα μας την Κρήτη στο εξωτερικό, αφήνοντας το αποτύπωμά μας σε διαφορετικά μήκη και πλάτη της γης, μας δίνει κουράγιο και δυνάμεις να συνεχίζουμε όσο κι αν πολλές φορές μέσα στην ίδια μας τη χώρα, μας συμπεριφέρεται η πολιτεία σα να μην υπάρχουμε. Δεν είναι λίγες οι φορές που σε συζητήσεις με φίλους καλλιτέχνες από όλες τις μορφές τέχνης που παράγουν σημαντικό έργο, διαπιστώνω ότι αισθάνονται απαξιωμένοι και τυγχάνουν της πλήρους αδιαφορίας της πολιτειακής υποστήριξης σε όλες τις βαθμίδες που αυτή εκπροσωπείται σε σχέση με τον πολιτισμό. Η δικαίωση τις περισσότερες φορές έρχεται από διοργανώσεις κρατών και φορέων του εξωτερικού, την ίδια στιγμή που εντός συνόρων διαιωνίζεται ένα ιδιότυπο καθεστώς που καθιστά τον καλλιτέχνη έρμαιο ανθρώπων που παίρνουν αποφάσεις για τον πολιτισμό, χωρίς οι ίδιοι να έχουν τη στοιχειώδη επάρκεια γνώσεων, εμπειριών και υποτυπώδους σχετικής κατάρτισης.»
Πρόσφατα συμμετείχατε στο σημαντικό διεθνές FESTIVAL SOUNDBLOSSOM στην Αυστρία του οποίου διοργανωτής και καλλιτεχνικός διευθυντής ήταν ο επίσης Ρεθεμνιώτης Ανδρέας Παραγιουδάκης.
«Ο Ανδρέας Παραγιουδάκης είναι συνεργάτης μου πια σε πολλά επίπεδα, αφού εκτός από τη συμμετοχή μου στο φεστιβάλ SOUNDBLOSSOM που διοργάνωσε το Σεπτέμβρη που μας πέρασε στην Αυστρία, οργανώνουμε από κοινού καινοτόμες δράσεις που αφορούν στην εκπαίδευση στην κεντρική Ευρώπη. Επίσης ετοιμάζουμε περιοδεία με το τρίο Terracotta που έχουμε μαζί και παίζουμε συνθέσεις του με τον επίσης Ρεθυμνιώτη κοντραμπασίστα Γιάννη Πολυχρονάκη.»
Πως μπορεί η μουσική τέχνη να βοηθήσει στην ευημερία των συμπολιτών μας και ν’ αποτελέσει γι’ αυτούς απάγκιο σε δύσκολες στιγμές ή σε δύσκολες περιόδους;
«Εν μέσω πανδημίας και με εφόδιο πια την τεχνολογία, καταφέραμε να κρατήσουμε ενεργούς μέσω της τέχνης και ειδικά της μουσικής μέσα από τα μαθήματα για τα κρουστά περισσότερους από 1200 συμμετέχοντες στο πρόγραμμα σε όλη την Κρήτη. Η εβδομαδιαία μας συνάντηση ακόμα και όταν ο υποχρεωτικός εγκλεισμός δεν έδινε πολλά περιθώρια έκφρασης και ενεργητικής ψυχαγωγίας, κατάφερνε να αποσβέσει σημαντικά τα συναισθήματα αποξένωσης και μοναχικότητας που επιβάλλονταν εκ των πραγμάτων για υγειονομικούς λόγους. Η ψυχική υγεία για την οποία πολύ πριν την πανδημία είχα αναφερθεί προσωπικά σε ποικίλα δημοσιεύματα και σε ανάλογες συνεντεύξεις, σίγουρα ενδυναμώνεται μέσα από την ενεργή συμμετοχή των ανθρώπων στη καλλιτεχνική διαδικασία. Από το 2017 είχα μιλήσει για τον ενδεχόμενο να χρειαστεί οι στοχευμένες καλλιτεχνικές δράσεις να «συνταγογραφούνται», ώστε να μπορούν να βοηθήσουν κόσμο που είτε προληπτικά είτε και σε επίπεδο αντιμετώπισης ψυχικών διαταραχών θα μπορούσε να ωφεληθεί σημαντικά. Μάλιστα το Φλεβάρη του 2020, πριν ξεσπάσει η πανδημία, σε σχετικό άρθρο είχα διαβάσει ότι στην βρετανική πόλη Bishops Castle, υπάρχει ένα φαρμακείο που αντί για χάπια συνταγογραφεί ποιήματα (σχετικό link https://www.diaforetiko.gr/anoixe-to-proto-farmakeio-ston-kosmo-poy-syntagografei-poiisi-anti-gia-farmaka/) . Εκ των υστέρων η πολιτιστική συνταγογράφηση προέκυψε να αποτελεί πρόταση του νυν Υφυπουργού πολιτισμού, η οποία και εντάχτηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης με γενναίες χρηματοδοτήσεις. Δυστυχώς αν και το προσπάθησα, δεν κατάφερα να έρθω σε επαφή με το Υπουργείο σχετικά με το θέμα.»
Πόσο δύσκολο είναι για σας να βρεθούν οι πόροι, προκειμένου να υλοποιηθούν τα προγράμματα αυτά; Υπάρχει γενικά, οικονομική στήριξη για τον πολιτισμό και ειδικά για την τέχνη που υπηρετείτε;
«Όπως ανέφερα πριν λίγο, η χρηματοδότηση για καινοτόμα έργα που αφορούν στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό, αλλά και εν γένει μη εμπορικής αναφορικότητας καλλιτεχνικές προτάσεις, αποτελεί οδυνηρή και ενίοτε αναξιοπρεπή διαδικασία για έναν καλλιτέχνη στην Ελλάδα, σήμερα. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι η κατανομή των πόρων για τον πολιτισμό δεν υπόκειται απολύτως σε καμία λογοδοσία από όπου κι αν διανέμονται. Άξιο λόγου είναι επίσης, ότι όταν αιτείται κάποιος σε ευρωπαϊκά προγράμματα τύπου εράσμους, και η πρόταση απορρίπτεται, πάντα υπάρχει αναλυτική αξιολόγηση ως απάντηση, κάτι που θεμελιώνει βασικές αξίες αξιοκρατίας και εν τέλει διαφάνειας και δημοκρατίας. Τα παραπάνω είναι αποτέλεσμα εμπειρίας καθώς έχω οραματιστεί προτάσεις εράσμους που έχουν εγκριθεί αλλά και άλλες που έχουν αρχικά απορριφθεί, αλλά λόγω βελτίωσης της πρότασης έχουν εγκριθεί σε δεύτερο στάδιο.»
Κλείνοντας θα ήθελα να μου πείτε δυο λόγια για τα μελλοντικά σας σχέδια
«Τον τελευταίο καιρό έχω εστιάσει το ενδιαφέρον μου στην αντιμετώπιση νευρολογικών παθήσεων μέσω της μουσικής σε συνδυασμό με την τεχνολογία, όπου και ευελπιστώ να υπάρξουν εποικοδομητικά αποτελέσματα. Επίσης, είμαι σε φάση τελικών διορθώσεων για εκπαιδευτικό υλικό που θα εκδοθεί ως μέθοδος διδασκαλίας κρουστών οργάνων, αλλά και στην περαιτέρω έρευνα πάνω στην ανάπτυξη ειδικών ψηφιακών εφαρμογών για μουσικούς σε συνεργασία με ειδικούς ερευνητές από το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο Κρήτης. Όπως πάντα, ετοιμάζουμε ηχογραφήσεις αλλά και πολλές ζωντανές εμφανίσεις προσεχώς.»
