Ο Δρ. Νίκος Λίτινας με καταγωγή από την Μέση και Κυριάννα Ρεθύμνου εργάζεται στο Εργαστήριο Παπυρολογίας και Επιγραφικής και διδάσκει στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ έχει δημοσιεύσει πέντε βιβλία και 100 περίπου άρθρα σε διεθνή αναγνωρισμένα περιοδικά.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμμετοχή του σε ερευνητικά προγράμματα σε τέσσερις ηπείρους που αφορούν: Σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αίγυπτο, στην έκδοση των ελληνικών παπύρων της Πέτρας της Ιορδανίας, στον καθαρισμό και συντήρηση αραβικών παπύρων στο Φουστάτ στο Παλαιό Κάϊρο, στην καταλογογράφηση της παπυρολογικής συλλογής του Μίσιγκαν στην Αμερική για 11 χρόνια, στην έκδοση των ενεπίγραφων οστράκων που βρέθηκαν στην Χερσόνησο του νομού Ηρακλείου, στην έκδοση ενός μεγάλου αριθμού ενεπίγραφων οστράκων στη Ρόδο, στην έκδοση αρχαίων επιγραφών σε ένα σπήλαιο στην ανατολική Κρήτη, αλλά και των επιγραφών στο σπήλαιο Μελιδονίου.
Ο Νίκος Λίτινας παρά το σημαντικό έργο του επιλέγει να διατηρεί πολύ χαμηλό προφίλ και αποφεύγει ευγενικά να μιλάει για τον εαυτό του, επικεντρώνοντας τη συζήτηση αποκλειστικά στο αντικείμενο της εργασίας του.
Συνέντευξη στην Αθηνά Πετρακάκη
κ. Λίτινα, είστε ένας από τους ελάχιστους επιστήμονες που ασχολούνται με το γνωστικό αντικείμενο της παπυρολογίας. Εξηγείστε μας ποια είναι η δουλειά ενός παπυρολόγου;
«Οι λέξεις παπυρολόγος και παπυρολογία προκαλούν πάντα εντύπωση και καλύπτονται από ένα μυστήριο. Παπυρολόγος είναι ένας επιστήμονας που έχει τη δυνατότητα να διαβάζει, να κατανοεί και να δημοσιεύει αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα γραμμένα με μελάνι σε φορείς γραφής που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα, συγκεκριμένα σε παπύρους, θραύσματα αγγείων τα οποία ονομάζουμε όστρακα, ξύλινες πινακίδες, περγαμηνές, οστά, και ύφασμα. Ωστόσο σώζονται και κείμενα γραμμένα στις ίδιες επιφάνειες σε άλλες γλώσσες, π.χ. αρχαία αιγυπτιακή (στις διάφορες μορφές της, δηλαδή τα ιερογλυφικά, ιερατικά, δημοτικά, κοπτικά), την αραβική, την εβραϊκή, την αραμαϊκή, την περσική, την αρμενική και τη συριακή. Τα κείμενα που είναι γραμμένα σε αυτές τις γλώσσες μελετώνται από άλλους επιστήμονες. Για παράδειγμα τα αρχαία αιγυπτιακά από τους αιγυπτιολόγους, τα αραβικά από του αραβολόγους κτλ. Άρα, ο παπυρολόγος με την παραδοσιακή σημασία του όρου είναι ο μελετητής των κειμένων των ελληνικών και λατινικών παπύρων, των δύο γλωσσών των αρχαιογνωστικών επιστημών. Στη συνέχεια διάφοροι επιστήμονες, π.χ. ιστορικοί, φιλόλογοι, νομικοί, μπορούν να εκμεταλλευτούν τα κείμενα των δημοσιευμένων παπύρων και τα αποτελέσματα της έρευνας των παπυρολόγων για τη δική τους επιστήμη. Κυρίως τα χρησιμοποιούν ως αρχαίες πηγές. Άρα τι πρέπει να διαθέτει ένας παπυρολόγος; Επειδή τα κείμενα που μελετά δεν είναι έντυπα με συγκεκριμένες γραμματοσειρές, όπως έχουμε συνηθίσει σήμερα, αλλά είναι γραμμένα από διαφορετικούς ανθρώπους με διαφορετικούς γραφικούς χαρακτήρες και ιδιαιτερότητες στο σχηματισμό των γραμμάτων θα πρέπει να έχει άριστες παλαιογραφικές γνώσεις, δηλαδή να γνωρίζει τις μορφές που μπορεί να λάβει ένα γράμμα ή συνδυασμός γραμμάτων. Επίσης να έχει άριστη γνώση της αρχαίας ελληνικής και λατινικής, ώστε να μπορεί να κατανοεί όχι μόνο την γλώσσα των λογοτεχνικών κειμένων, αλλά και την καθομιλουμένη, την οποία βρίσκουμε στις ιδιωτικές επιστολές, σε σύντομα σημειώματα, σε αποδείξεις πληρωμών κτλ. Να έχει καλή όραση ώστε να μπορεί να κατανοεί την έκταση της γραφής, τα υπολείμματα μελανιού ακόμη και χωρίς τη χρήση μικροσκοπίου ή προγραμμάτων επεξεργασίας της φωτογραφίας και φυσικά, όπως κάθε επιστήμονας, να έχει κριτικό πνεύμα, καλή μνήμη, γνώση της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, αμφισβήτηση και αποδοχή των προηγούμενων συμπερασμάτων.
Για να γίνω πιο ξεκάθαρος θα ήθελα να δώσω ένα παράδειγμα. Πόσο εύκολα θα μπορούσε κάποιος να διαβάσει σήμερα ένα κείμενο γραμμένο στις αρχές του 19ου αιώνα; Πόσο εύκολο είναι να διαβάσει κανείς σήμερα μια ιατρική συνταγή; Πόσο εύκολο είναι μερικές φορές να διαβάσουμε εμείς οι ίδιοι μία σημείωση που γράψαμε πολύ σύντομα σε ένα κομμάτι χαρτί σε συνεχόμενη γραφή χωρίς κενά μεταξύ των γραμμάτων; Φανταστείτε λοιπόν ότι ο παπυρολόγος πρέπει να έχει εξασκηθεί τόσο πολύ ώστε να μπορέσει να διαβάζει τέτοιου είδους κείμενα που χρονολογούνται από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. έως και τον 8-9ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή κείμενα γραμμένα με διαφορετική μορφή γραφής για 12-13 αιώνες, από εκατομμύρια ανθρώπων με τρόπο που πολλές φορές μόνο αυτοί ίσως κατανοούσαν άμεσα».
Γνωρίζουμε ότι έχετε εργαστεί για μεγάλες περιόδους σε ερευνητικά προγράμματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Μπορείτε να μας μιλήστε πιο συγκεκριμένα για τη συμμετοχή σας σε ανασκαφές στην Αίγυπτο. Δώστε μας μια εικόνα, τόσο για τις ανασκαφικές εργασίες, όσο και για τα ευρήματα που φέρνετε στο φως.
«Συμμετέχω από το 2000 στις ανασκαφές που διενεργούνται από το Πανεπιστήμιο του Μιλάνου και το Γαλλικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Καΐρου, δύο μήνες κάθε χρόνο, τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο, στην αρχαία κώμη Τεβτύνις στο νοτιοδυτικό Φαγιούμ. Το χωριό αυτό αναπτύχθηκε ως κέντρο λατρείας του αιγυπτιακού θεού κροκοδείλου.
Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Μ. Αλέξανδρο και την έλευση των Ελλήνων η κύρια γλώσσα στην Αίγυπτο ήταν η ελληνική. Οι πάπυροι, τα όστρακα, οι πινακίδες λοιπόν που βρίσκουμε είναι γραμμένοι στα ελληνικά και περιλαμβάνουν και γνωστά ή άγνωστα λογοτεχνικά κείμενα, αλλά κυρίως ιδιωτικές ή δημόσιες επιστολές, συμβόλαια, αποδείξεις, κατάστιχα γης, φορολογικούς καταλόγους λογαριασμούς κτλ. Όλα αυτά τα κείμενα είναι σημαντικότατα, όχι μόνο γιατί μας παρέχουν πληροφορίες για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και για την καθημερινή ομιλία μεταξύ απλών ανθρώπων, αλλά και γιατί μας δίνουν μια ζωντανή εικόνα της ίδιας της καθημερινής ζωής των κατοίκων, με τα συναισθήματά τους, τα πάθη και τις προσδοκίες τους, τις υποχρεώσεις τους, τον τρόπο διαβίωσης και την εργασία τους. Οι πάπυροι αποτελούν την έκφραση της καθημερινής ζωής. Ο καθημερινός άνθρωπος δεν είναι ποιητής ή πεζογράφος για να εμβολιάσει το κείμενό του με τις ιδέες του και τις απόψεις του. Γράφει για να οργανώσει τη ζωή του, να μάθει τι κάνει ένας φίλος του ή συγγενής. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα: Ένας κάτοικος του χωριού γράφει ένα μικρό σημείωμα που το απευθύνει στον θεό Κροκόδειλο και του ζητά να του απαντήσει αν ήταν το συγκεκριμένο άτομο που υποψιαζόταν αυτό που του έκλεψε τα πρόβατα. Δεν πάει στην αστυνομία να το ερευνήσει, αλλά πρώτα ρωτά τον θεό, και αναλόγως της απάντησης του θεού πιθανότατα θα ενεργούσε. Και υπάρχουν και πολλά άλλα παραδείγματα τα οποία θα μπορούσαμε να τα συζητήσουμε κάποια άλλη στιγμή.
Το χωριό εγκαταλείφθηκε τον 9ο αι. μ.Χ. και σκεπάστηκε με άμμο. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αι. έγιναν ανασκαφές από αγγλικές, γερμανικές και ιταλικές αποστολές, ενώ η τρέχουσα ανασκαφή ξεκίνησε το 1988.
Ωστόσο στις ανασκαφές δεν εργάζομαι μόνο ως παπυρολόγος, αλλά και ως υπεύθυνος μιας σειράς τομέων που συνήθως κάθε χρόνο είναι 40 μ. x 20 μ. και φτάνουμε σε βάθος 6-8 μέτρα. Επίσης είμαι υπεύθυνος για τον καθαρισμό και συντήρηση των παπύρων και οστράκων. Οι παπυρολόγοι δεν ασχολούνται με αυτό το αντικείμενο, αλλά κατά τη διάρκεια των σπουδών μου διδάχτηκα τις μεθόδους συντήρησης και αργότερα δίδαξα ο ίδιος σε ορισμένα διεθνή θερινά σχολεία ορισμένες τεχνικές. Στις ανασκαφές μέχρι σήμερα έχω καθαρίσει πάνω από 20.000 κομμάτια μικρών ή μεγάλων παπύρων, αμέσως μόλις έρχονται στο φως. Καταλαβαίνετε την αίσθηση να σώζει και να διαβάζει κανείς πρώτος ένα κείμενο που είχε γραφτεί και είχε χρησιμοποιηθεί για κάποιον λόγο, σημαντικό ή ασήμαντο, χιλιάδες χρόνια πριν.
Σύμφωνα, με όσα γνωρίζουμε οι ανασκαφές στην έρημο, δεν είναι κάτι απλό, αφού όσοι εργάζονται εκεί, πέρα από τις δύσκολες συνθήκες λόγω της υπερβολικής ζέστης, έχουν ν’ αντιμετωπίσουν και φυσικούς κινδύνους, αφού στην άμμο κατοικούν δηλητηριώδη ερπετά και έντομα. Έχετε να θυμηθείτε περιστατικά που κινδυνέψατε ή οι κίνδυνοι της ερήμου αποτελούν χολιγουντιανό θέμα;
Δεν θα έλεγα ότι είναι σαν τις χολιγουντιανές ταινίες. Είμαστε 5-6 ειδικοί επιστήμονες και περίπου 70 Αιγύπτιοι εργάτες που ζούμε σε σκηνές στην έρημο για δύο μήνες. Οι θερμοκρασίες είναι υψηλές, κάποιες μέρες ακόμη και 55 βαθμοί, αφού εργαζόμαστε, χωρίς να καθόμαστε ούτε στιγμή, στον ήλιο όλη μέρα. Η εργασία ξεκινά στις 4:30 πριν το ξημέρωμα και δεν σταματάμε παρά μόνο για μία ώρα για μεσημεριανό και στις οκτώ το βράδυ για δείπνο. Η ηλεκτρογεννήτρια μας δίνει κάποιες ώρες ρεύμα το απόγευμα, αλλά σταματά στις 9:30 το βράδυ όταν πάμε για ύπνο. Φυσικά έχουμε να αντιμετωπίσουμε σκορπιούς, δικέρατες οχιές και άλλα φίδια, αγέλες άγριων σκυλιών, έντομα της ερήμου, αλλά αυτό το προσπερνώ, γιατί όταν έχει κανείς πάθος γι’ αυτό που κάνει και θέλει να προσφέρει δεν τον νοιάζουν ούτε κάποια τσιμπήματα ή κάποιες ανεπιθύμητες εμφανίσεις ερπετών κτλ., ούτε η σωματική ή ψυχολογική καταπόνηση. Έχουμε δύο μήνες ανασκαφών και πρέπει να ολοκληρωθούν συγκεκριμένες εργασίες πριν φύγουμε για να ξαναγυρίσουμε την επόμενη χρονιά.
Και μιας και μιλούσαμε για παπυρολόγους πριν, μη θεωρήσετε ότι όλοι οι παπυρολόγοι έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν σε ανασκαφές. Σχεδόν όλοι βρίσκονται σε μια βιβλιοθήκη ή σε ένα γραφείο και μελετούν παπύρους ήδη συντηρημένους, που φυλάσσονται σε διάφορα ιδρύματα ή μουσεία.
Όπως έχουμε διαβάσει κατά καιρούς, πέρα από τα μαθήματα που διδάσκετε στο Πανεπιστήμιο, μετά από πρόσκληση επισκέπτεστε Σχολεία της Α/βαθμιας και Β/βαθμιας εκπαίδευσης, για να μιλήσετε στα παιδιά για τις γραφικές ύλες ανά τους αιώνες. Υπάρχει ενδιαφέρον από τη σχολική κοινότητα για την ιστορία της γραφής και πως μπορεί ένα σχολείο να σας καλέσει για να κάνετε μια τέτοια παρουσίαση;
Μία από τις δραστηριότητες του Εργαστηρίου Παπυρολογίας και Επιγραφικής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης είναι οι επισκέψεις μου σε Σχολεία, Γυμνάσια και Λύκεια με σκοπό να γνωρίσουν οι μαθητές τις αρχαίες γραφικές ύλες, τους φορείς γραφής, τον τρόπο κατασκευής τους, τη χρήση τους. Ορισμένες φορές τους δείχνω κείμενα γραμμένα σε παπύρους και τους προτρέπω να τα διαβάσουν. Κάποιοι μαθητές με εκπλήσσουν με τις ερωτήσεις τους και αλλά και τις δυνατότητές τους. Φυσικά, αν υπάρχει διαθέσιμος χρόνος για ένα Σχολείο, μπορούν επίσης οι μαθητές να επισκεφτούν τον χώρο του Εργαστηρίου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και να ασκηθούμε στην πρακτική της κατασκευής γραφικών υλών και στους τρόπους γραφής. Το ενδιαφέρον είναι μεγάλο, και μάλιστα, μας έχουν ήδη επισκεφτεί ή επισκέπτομαι Σχολεία, Γυμνάσια και Λύκεια σε Ρέθυμνο, Χανιά και Ηράκλειο.
Οι υπεύθυνοι καθηγητές των τάξεων μπορούν να επικοινωνήσουν μαζί μου (με email ή τηλεφωνικά) και να οργανώσουμε τις επισκέψεις.
