- ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥΣ ΓΙΑΝΝΗ ΤΖΕΔΑΚΙ ΚΑΙ HOLLEY MARTLEW
Σημαντικά στοιχεία για τον πληθυσμό που είχε ενταφιαστεί στην Νεκρόπολη των Αρμένων και κατοικούσαν στην γειτονική πόλη του σημερινού Κάστελλου, έρχονται στο φως από την εξέταση του πρώτου σκελετικού υλικού που εξετάστηκε από το ειδικό επιστημονικό προσωπικό των Πανεπιστημίων Οξφόρδης και του Χάντερσφιλντ της Βρετανίας.
Για πρώτη φορά η εφημερίδα «Ρέθεμνος», φέρνει στο φως μέρος των αποτελεσμάτων της εξέτασης DNA που έχει πραγματοποιηθεί σε 30 σκελετούς, από τους 1000 που έχουν περισυλλεχθεί από το περίφημο υστερομινωικό νεκροταφείο, το οποίο ανασκάφηκε από την ομάδα του καθηγητή αρχαιολογίας Γιάννη Τζεδάκι από το 1969 έως την δεκαετία του ΄90.
Για τα στοιχεία, τα οποία πρώτη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας, μίλησαν στην εφημερίδα μας ο Δρ. Γιάννης Τζεδάκις και η συνεργάτης του Dr. HolleyMartlew, η οποία έως το τέλος του τρέχοντος έτους θα δώσει μέσα από ένα ειδικό τόμο που επιμελείται η ίδια, όλα τα στοιχεία που έχουν διαπιστωθεί από την επιστημονική εξέταση των οστών της ανασκαφής. Η δημοσίευση του υλικού του νεκροταφείου θα είναι πολύτομη καθώς πολυάριθμοι σημαντικοί μελετητές ασχολούνται με τα επιμέρους ευρήματα.
Υπενθυμίζεται, ότι τον Φεβρουάριου του 2017, είχε έρθει στο Ρέθυμνο, κλιμάκιο από τα δύο πανεπιστήμια της Βρετανίας, οπότε και ανακοινώθηκε η έναρξη του προγράμματος εξέτασης του σκελετικού υλικού, το οποίο είχε συλλέξει η αρχαιολογική ομάδα του Δρ. Γιάννη Τζεδάκι. Το συγκεκριμένο πρωτοποριακό ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε το LeverhulmTrast UK και στο Ρέθυμνο είχαν έρθει μέλη της ομάδας ερευνητών και συγκεκριμένα ο Dr. PeterDitchfield, ερευνητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Dr. CeiridwenEdwards, ερευνήτρια του αρχαίου DNA στο πανεπιστήμιο του Χάντερσφιλντ, ο ProfessorRobertArnott, καθηγητής στο GreenTempletonCollege, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Dr. HolleyMartlew, Πρόεδρος του Hellenic Archaeological Research Foundation και ο Mr. GeorgeFoody, τότε υποψήφιος διδάκτορας Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χαντερσφίλντ.
Οι πρώτοι 30 σκελετοί έχουν ήδη εξεταστεί και τα στοιχεία που έδωσαν είναι αρχή μιας σειράς «μυστικών» που άρχισαν να αποκαλύπτονται.
ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΗΤΑΝ ΚΡΗΤΕΣ
Σύμφωνα με τα συμπεράσματα από τους 30 σκελετούς που έχουν μελετηθεί η πλειοψηφία των νεκρών ανήκε σε ντόπιους Κρήτες. Δεν προέρχονταν από τους Μυκηναίους, οι οποίοι διοικούσαν την Κρήτη εκείνη την εποχή.
Σύμφωνα με τον Δρ Γιάννη Τζεδάκι, σε δύο τάφους βρέθηκαν ανάμεσα στα μέλη μιας ίδιας οικογένειας και ένας σκελετός, ο οποίος δεν ήταν από την ίδια περιοχή προέλευσης των υπολοίπων. Ο διαπρεπής αρχαιολόγος δήλωσε: «Η πλειοψηφία των οστών ανήκουν στην ίδια ομάδα κατοίκων μιας περιοχής. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις όπου μέσα στα οστά μιας ίδιας οικογένειας, βρέθηκε ένα σκελετός, ο οποίος προερχόταν από άλλο μέρος. Ήταν κάτι σαν «σώγαμπρος» μέσα στην οικογένεια. Έχουμε δύο τέτοιες περιπτώσεις. Αυτό δεν σημαίνει πως είναι από διαφορετική φυλή. Σημαίνει πως δεν είναι από την ίδια ομάδα με τους υπόλοιπους σκελετούς, οι οποίοι έχουν βρεθεί και σε άλλους τάφους. Και αυτό ως συμπέρασμα έχει προκύψει από τους περίπου 30 σκελετούς που έχουμε εξετάσει από το σύνολο των χιλίων που έχουμε βρει και περισυλλέξει και σταδιακά θα εξεταστούν».
Το αν όλοι οι σκελετοί ανήκαν σε Κρήτες ή και σε προερχόμενους από άλλες περιοχές θα το δείξει η προσεχή μελέτη του DNA στο λοιπό σκελετικό υλικό. Ωστόσο, ο ΔρΤζεδάκις, επισήμανε, ότι ήδη από την αρχαιολογική έρευνα πιθανολογείται, ότι σε ένα τάφο που βρέθηκε να είναι ο πιο μεγαλοπρεπής και ο πιο πλούσιος σε κτερίσματα, πιθανόν, να ήταν ενταφιασμένος ο τρόπον τινά εκπρόσωπος της Μυκηναϊκής διοίκησης. Ωστόσο, ο συγκεκριμένος σκελετός δεν έχει ακόμα μελετηθεί, οπότε και δεν έχει απαντηθεί το σχετικό ερώτημα. Αναπάντητο παραμένει το ερώτημα και για λοιπούς Μυκηναίους ή άλλες φυλές. Ωστόσο, θεωρείται δεδομένο, πως η συντριπτική πλειοψηφία ήταν ΚρήτεςΜινωίτες της Υστερομινωικήςπερίόδου (1450-1250 π.Χ.).
Σχετικά η Dr. HolleyMartlew «το σκελετικό υλικό συντηρημένο με ειδικούς. Αυτό οφείλεται στον Γιάννη Τζεδάκι, έναν ειδικό ανασκαφέα που ήταν μπροστά από την εποχή του. Την εποχή που ξεκίνησε η ανασκαφή το 1969 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 90, κανείς άλλος δεν συντήρησε ανθρώπινο σκελετικό υλικό όπως εκείνος. Χωρίς τους σκελετούς είναι αυτονόητο, καμία επιστημονική εργασία δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και 4) το πιο σημαντικό και αψηφώντας όλες τις προσδοκίες, το DNA διατηρήθηκε. Αυτό παρά το γεγονός ότι η ταφή είναι σε ασβεστόλιθο, κάτι που είναι πολύ κακό για τη διατήρηση του σκελετικού υλικού. Άλλο ένα μεγάλο κομμάτι τύχης. Η Νεκρόπολη LMII των Αρμένων ήταν πάντα μια από τις σημαντικότερες μινωικές τοποθεσίες, αλλά τώρα με τόσο σημαντικά επιστημονικά αποτελέσματα, βρίσκεται στη στρατόσφαιρα των μινωικών θέσεων και θα παραμείνει έτσι μέχρι το τέλος του χρόνου. Δεν υπερβάλλω! Όλοι, όλοι, σε αυτήν την περιοχή θα πρέπει να είναι πολύ περήφανοι για τη ΝεκρόποληLMIII και τη σημαντική συνεισφορά που έχει, και θα συνεχίσει να έχει, στην ιστορία και στην επιστήμη».
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΔΙΑΙΤΑ
Όπως έχει δείξει η μελέτη των οστών και όπως μας ενημέρωσαν οι διαπρεπείς επιστήμονες, οι νεκροί της νεκρόπολης των Αρμένων διατηρούσαν μεσογειακή δίαιτα. Σε αυτή περιλαμβανόταν λίγο κρέας και σχεδόν καθόλου ψάρι και θαλασσινά, γεγονός, που προκαλεί σχετική έκπληξη.
Ο Δρ. Γιάννης Τζεδάκις, είπε χαρακτηριστικά: «Μας κάνει εντύπωση που δεν βρίσκεται να έτρωγαν πολύ ψάρι» ενώ η ΔρHolleyMartlew σημειώνει: «Διαπιστώνουμε μεσογειακή διατροφή με λίγο κρέας! Επίσης χωρίς ντομάτες και πατάτες που έφτασαν αιώνες αργότερα στην Ευρώπη, όπως και τα εσπεριδοειδή. Παραδόξως δεν έτρωγαν κρέας παρά μόνο σε ειδικές μέρες και άγιες μέρες που είναι αυτό που σκεφτόντουσαν. Η διατροφή ήταν υψηλή σε πρωτεΐνη και δεν υπήρχε καμία πραγματική διαφορά μεταξύ των ανδρών και γυναικών. Παραδόξως, δεν υπήρχε κανένα στοιχείο τους, ότι τρώγανε θαλασσινά».
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΑ 30 ΕΤΗ
Σύμφωνα με τον Δρα Γιάννη Τζεδάκι ο μέσος όρος ηλικίας των νεκρών που μελετήθηκαν αγγίζει τα 30 έτη. «Υπάρχουν σκελετοί από πιο μεγάλους ανθρώπους, όπως και από πιο μικρούς. Όμως ο μέσος όρος είναι μόλις 30 έτη, το οποίο ήταν και το προσδόκιμο ηλικίας της εποχής». Η Δρ. HolleyMartlew συμπλήρωσε, ότι «Τα 45 και τα 46 έτη ζωής, φαίνεται να ήταν το ανώτατο όριο. Γενικά φαίνεται, ότι οι άνδρες ζούσαν από 25 ως 36 έτη. Οι Γυναίκες έφευγαν από την ζωή λίγο νεότερες. Νομίζουμε ότι αυτό είναι πιθανό να είναι το αποτέλεσμα ενός τύπου υποσιτισμού, λόγω πολλών κυήσεων σε νεαρή ηλικία».
ΟΙ ΑΡΡΩΣΤΙΕΣ ΚΑΙ ΤΥΧΟΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ
Σύμφωνα με του δύο διαπρεπείς επιστήμονες μέχρι στιγμής δεν έχει διαπιστωθεί να υπήρξε κάποιος κύμα πανδημίας εκείνη την εποχή. Πάντα, βέβαια, μιλάμε για τους πρώτους 30 σκελετούς, που έχουν μελετηθεί.
Επιπλέον η καθηγήτρια οστεοαρχαιολόγοςDarleneWeston, UniversityofBritishColumbia, μας ανέφερε, ότι «Οι άνθρωποι που θάφτηκαν στη νεκρόπολη LM III των Αρμένων υπέφεραν από κοινές παθήσεις, με μακράν πιο συχνές την οστεοαρθρίτιδα της σπονδυλικής στήλης. Έφεραν επίσης οδοντικές παθήσεις, κατάγματα με συχνότερα αυτά του καρπού, αναιμία και μη ειδική μόλυνση. Ήταν μερικές λιγότερο κοινές παθολογίες: ένα συγγενές εξάρθρωμα του ισχίου, μια περίπτωση λοίμωξης κόλπων και μια πιθανή περίπτωση φυματίωσης. Υπήρχαν επίσης στοιχεία ότι ένας αριθμός από τα άτομα των Αρμένων, ασχολούνταν με σωματική εργασία που προκάλεσε διόγκωση των μυών».
ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ «DA-*22-TO» ΚΑΙ Ο ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΗΣ «ΓΟΥΙΝΑΓΙΟ»
Το βασικό ερώτημα είναι που βρισκόταν η πλούσια πόλη «da-*22-to», η οποία αναφέρεται πολλές φορές στις πινακίδες της Γραμμικής Β’. Και βεβαίως το ερώτημα συνεχίζεται για το αν υπάρχουν στοιχεία που ταυτίζουν την πόλη «da-*22-to» με τους κατοίκους της πόλεως που έχτισαν και χρησιμοποίησαν την Υστερομινωική ΙΙΙ Νεκρόπολη των Αρμένων.
Ο Δρ Γιάννης Τζεδάκις, θεωρεί πως είναι η πιθανότερη εκδοχή. Και αυτό το στηρίζει στα αρχαιολογικά ευρήματα και κυρίως σε αγγεία, τα οποία είχαν κατασκευαστεί στην πόλη του Κάστελου και παράλληλα βρέθηκαν σε άλλες περιοχές της Κρήτης αλλά και στην υπόλοιπη χώρα.
Μιλώντας στην εφημερίδα μας είπε τα εξής: «Η εγκατάσταση στους Αρμένους ήταν μια ακμάζουσα πόλη, η οποία μάλιστα σχετίζεται με εξαγωγές. Στην Ελευσίνα έχει βρεθεί ένας μεγάλος ψευδόστομος αμφορέας, ο οποίος χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση του ελαιολάδου. Το λάδι ταξίδευε από την Κρήτη προς τις άλλες περιοχές και διαφαίνεται πως κατά την περίοδο της κατάληψης της Κρήτης από τους Μυκηναίους είχαμε άνοδο της παραγωγής ελαιολάδου στο δυτικό τμήμα του νησιού και παράλληλα της εξαγωγής του. Φαίνεται, ότι το ένα κέντρο παραγωγής και ελαιολάδου ήταν η Μινωική – Μυκηναϊκή Κυδωνία και το άλλο ήταν η πόλη του Κάστελου – Αρμένων. Αυτό διαφαίνεται από την επιγραφή που φέρει ο ψευδόστομος αμφορέας. Όλοι οι αμφορείς αυτού του τύπου φέρουν πάντα επιγραφή με Γραμμική Β’ που λένε την περιοχή προέλευσης του αγγείου και τον Βασιλιά. Λένε, δηλαδή, «Εγώ είμαι από το τάδε μέρος του Βασιλιά».
Αυτό το αγγείο το υπογράφει ο αγγειοπλάστης που το έφτιαξε και ονομάζεται «Γουινάγιο». Ο ίδιος έχει υπογράψει και άλλα αντίστοιχα αλλά πιο μικρά αγγεία. Το ένα βρέθηκε στην Κνωσό, το άλλο στο Άργος και ένα στους Αρμένους. Είναι της ίδιας εποχής, πλασμένα από το ίδιο χέρι και προέρχονται από εργαστήρι αγγειοπλαστικής στους Αρμένους. Στο εργαστήρι αυτό υπήρχε, λοιπόν, κάποιος γραμματιζούμενος ο «Γουινάγιο». Δεν ξέρουμε κάτι άλλο για αυτόν. Άρα έχουμε μια σημαντική εγκατάσταση που έχει πολλά μικρά μυστικά, τα οποία πρέπει να διερευνηθούν, θα έλεγα με αστυνομικό τρόπο».
Αντίστοιχες αναφορές συσχετισμού των Αρμένων με άλλες αρχαιολογικές πόλεις είναι ένα διπλό αγγείο αγνώστου χρήσης, το οποίο στο ένα μέρος του φέρει το κεφάλι λαγού και είναι της μυκηναϊκήςπεριόδου. Έχει βρεθεί ένα στους Αρμένους καθώς και το μισό από ένα αντίστοιχο και ένα στα Χανιά.
Η Δυτική Κρήτη είχε συνάψει σημαντικές σχέσεις με την Πύλο και αυτό αποτελεί ακόμα ένα στοιχείο που προτρέπει τους επιστήμονες να θεωρούν πως η πόλη«da-*22-to» ήταν αυτή που περιμένει να ανασκαφεί στον Κάστελο.
Συγκεκριμένα ο ΔρΤζεδάκις αναφέρει: «Η Πύλος καταστράφηκε τουλάχιστον 80 χρόνια πριν το 1200π.Χ. που έλεγαν αρχικά οι αρχαιολόγοι. Υπήρχε επικοινωνία της Δυτικής Κρήτης με την Πύλο. Η παρουσία του λαγού σε ένα διπλό αγγείο δίνει ορισμένες ερμηνείες και με αυτό θέλω να καταλήξω του γιατί έγινε ο οικισμός αυτός εκεί και κυρίως γιατί σταμάτησε να υπάρχει περίπου στο γύρω στα 1200 π.Χ. Όλα αυτά πρέπει να τα ανακαλύψουμε. Δεν ξέρουμε τι έγινε. Δεν υπάρχει σεισμός ή πυρκαγιά. Δεν έχει ανακαλυφθεί κάποια πανδημία. Δεν ξέρουμε αν υπήρξε κάποια περίοδος ξηρασίας και έσβησαν τα πάντα. Όλα αυτά πρέπει να ανακαλυφθούν. Ωστόσο, το βέβαιο είναι πως έχουμε δύο πόλεις βόρεια του Ρεθύμνου. Η μία είναι η «da-*22-to» και οι ειδικοί έχουν πειστεί ότι αυτή η πόλη είναι στον Κάστελο».
Θα πρέπει να τονιστεί ότι η αρχαία πόλη στον Κάστελλο είναι βέβαιο πως είχε αναπτύξει πλούσια εμπορική δραστηριότητα. Και αυτό είναι που σύμφωνα με τα ευρήματα την συσχετίζει με την πόλη «da-*22-to». Ο ΔρΤζεδάκις, είπε συγκεκριμένα, ότι «οι οικιστές δημιούργησαν μια ανθούσα κατάσταση, η οποία πρέπει να είχε σχέση και με το εμπόριο διότι βρισκόταν πάνω στον άξονα Βορρά – Νότου και είναι η αντίστοιχη εμπορική οδός του Αμαρίου. Είχαμε, δηλαδή, στην αρχαιότητα δύο δρόμους, οι οποίοι συνέδεαν τον βορρά και τον νότο. Από την πλευρά του Αμαρίου, πρώτος σταθμός ήταν το Αποδούλου, δεύτερος σταθμός ήταν το Μοναστηράκι, ακολουθούσε το Φαράγγι και καταλήγουμε στον Σταυρωμένο, όπου υπήρχε λιμενική εγκατάσταση. Αντίστοιχα στην άλλη πλευρά έχουμε μια εξαφανισμένη εγκατάσταση στον Μυξόρουμα, από όπου έχουμε μόνο τμήματα της, έχουμε επίσης μια εγκατάσταση εξαφανισμένη στον χώρο που υπήρχε το παλιό ΚΤΕΟ, ακολουθεί η εγκατάσταση στους Αρμένους – Κάστελλο και από εκεί δια του φαραγγιού του Γάλλου καταλήγουμε στην θάλασσα, μάλλον σε ένα λιμανάκι που τοποθετείται στο σημείο του σημερινού στρατοπέδου Ρεθύμνου. Από εκεί είχαμε τις εμπορικές δραστηριότητες της συγκεκριμένης πόλης».
Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗΣ
Από το 1969 έχουν σκαφτεί 232 τάφοι της Υστερομινωικής περιόδου (1450-1250 π.Χ., γενικά), χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή. Κάποιοι τάφοι είχαν συληθεί αλλά οι περισσότεροι όχι.
Όλοι οι τάφοι έχουν διεύθυνση βορειοανατολική και βλέπουν προς το Ιερό του Βρύσινα, κέντρο λατρείας για εκατοντάδες χρόνια, του οποίου η χρήση ξεκίνησε πολύ νωρίτερα από την δημιουργία και χρήση του νεκροταφείου.
Στην Α’ φάση του νεκροταφείου διαπιστώθηκε, ότι οι πρώτη σειρά τάφων ήταν για τους πιο επιφανείς πολίτες, η δεύτερη για του τους λιγότερο και η τρίτη σειρά για τους λοιπούς. Αυτό δεν διαπιστώνεται στην Β’ φάση λειτουργίας της νεκρόπολης.
Υπάρχει ομάδα περίπου 40 ημιτελών τάφων, οι οποίοι δεν έχουν θάλαμο αλλά μόνο ένα δρόμο. Φαίνεται, ότι τεχνικά δεν μπορούσαν να κατασκευάσουν θάλαμο.
Περισυλλέχθηκαν περί τα 700 ακέραια αγγεία, εκατοντάδες χάλκινα όπλα και σκεύη, εκατοντάδες σφραγιδόλιθοι και χιλιάδες χάντρες, ένας ψευδοστομος αμφορέας με επιγραφή σε Γραμμική Β γραφή (μυκηναϊκή), δεκάδες σαρκοφάγοι, μερικές από τις οποίες με πολύ σημαντική εικονογράφηση. Περισυλλέχθηκαν ακόμα τα οστά χιλίων περίπου νεκρών, περί της μελέτης των οποίων αναφερθήκαμε παραπάνω εκτενώς. Μελετήθηκε επίσης η κεραμική των αποθετών, δηλαδή λάκκων με θραυσμένα τελετουργικά αγγεία, όπως κύλικες, που ρίχνονταν εκεί μετά από το τέλος των τελετουργικών καθώς και χιλιάδες όστρακα.
Μεταξύ άλλων ο ΔρΤζεδάκης θα πει: «Η νεκρόπολη είναι σημαντική γιατί βρέθηκε εκτός οικιστικού ιστού, σε βοσκοτόπια. Τάφοι τέτοιοι έχουν βρεθεί και την πόλη του Ρεθύμνου και μάλιστα έχουμε εντοπίσει σημείο νεκροταφείου πίσω από το τέμενος του Μασταμπά. Όμως αυτό το νεκροταφείο είναι εντός πόλης σε οικιστική περιοχή, άρα έχει χαθεί. Οπότε των Αρμένων βρέθηκε μέσα σε χωράφια και έτσι διασώθηκε. Βεβαίως οι μεγάλοι τάφοι είχαν συληθεί. Δεν ξέρουμε πότε έγινε αυτό, αλλά έγινε. Χαρακτηριστικό πως δεν βρήκαμε καθόλου χρυσά κτερίσματα πέρα από ένα φυλλαράκι χρυσού σε ένα από αυτούς. Το νεκροταφείο όμως ήταν ανέπαφο, έχουμε κοντά μια πόλη, άρα έχουμε μια ολοκληρωμένη εγκατάσταση. Αυτό που δεν έχουμε βρει είναι η κεντρική είσοδος της νεκρόπολης. Θεωρούμε πως μάλλον ήταν σε σημείο από όπου περνάει ο σημερινός κεντρικός δρόμος της ασφάλτου. Εκεί στην πλευρά της ασφάλτου πρέπει να ερευνήσουμε για την είσοδο του νεκροταφείου».
ΤΑ ΥΠΟΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΚΑΣΤΕΛΛΟ
Σύμφωνα με τον Δρα Γιάννη Τζεδάκι, ενώ έχουν υλοποιηθεί σημαντικά προγράμματα και με χρηματοδότηση ΕΣΠΑ, έχουν γίνει αντίστοιχα έργα στην νεκρόπολη των Αρμένων από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου, παραμένει σε εκκρεμότητα το βασικότερο, που είναι η ασφαλής περίφραξη του χώρου. Χαρακτηριστικά δήλωσε: «Ναι έχουν γίνει αρκετά έργα. Ωστόσο δεν έχει γίνει η περίφραξη. Ο χώρος είναι εκτεθειμένος. Υπάρχει μια κεντρική είσοδος που κλείνει κανονικά αλλά από γύρω – γύρω ο κάθε ένας μπορεί να μπει στον αρχαιολογικό χώρο. Αν δεν γίνει η περίφραξη θα υπάρξουν προβλήματα και σε αυτά τα καινούργια έργα που έχουν γίνει εκεί. Άρα πρέπει να γίνει κανονική περίφραξη».
Ο ίδιος επαναφέρει την ανάγκη να κηρυχθεί ο χώρος και σε περιβαλλοντικό πάρκο καθώς πρέπει να διασωθεί η άγρια βελανιδιά αλλά και η άγρια ορχιδέα που φύεται στον αρχαιολογικό χώρο. Συγκεκριμένα τόνισε, ότι «Απαιτείται να κηρυχθεί βιολογικό πάρκο αυτός ο χώρος. Φύεται από άγρια βελανιδιά, φύονται 7 από τα 10 σπάνια είδη άγριας ορχιδέας και έχει μια εξαιρετική χλωρίδα που κινδυνεύει από την ανθρώπινη παρέμβαση».
Τέλος αναφέρθηκε εκτενώς στην ανάγκη να συνεχιστούν οι ανασκαφές στην αρχαία πόλη του Κάστελλου που έχουν σταματήσει από το 2012. Το ζήτημα είναι η αγορά της σχετικής γης, για την οποία ο Δρ Γιάννης Τζεδάκις, έχει απευθύνει σχετικό αίτημα στον Δήμο Ρεθύμνης. Όπως δήλωσε, στην εφημερίδα μας, «Για να συνεχιστούν οι ανασκαφές στην πόλη του Κάστελλου που έχουν σταματήσει από το 2012, πρέπει να αγοραστεί η σχετική γη. Έχω ζητήσει από τον Δήμο Ρεθύμνου να αγοραστούν τα δύο χωράφια, στα οποία πρέπει να γίνει η ανασκαφή. Πρόκειται για ένα στρέμμα αγροτικής γης και για άλλο ένα τεμάχιο 500 μέτρων οικοπέδου, το οποίο ωστόσο, ποτέ δεν πρόκειται να απεγκλωβιστεί και να χτιστεί από τον ιδιοκτήτη του. Αν δεν αγοραστούν αυτά τα δύο κομμάτια γης, δεν μπορούμε να ζητήσουμε χρήματα για ανασκαφές. Αυτό είναι το αίτημα μου προς τον Δήμο Ρεθύμνης για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε».
