Του Μανόλη Σκαρσούλη
20 ΘΕΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ
Ψυχολόγου Λαγουβάρδου Ειρήνης - Βαρβάρας
Εκδόσεις ΟΣΤΡΙΑ 2016 σελίδες 159
Παρουσίαση: Σάββατο 12 Νοέμβρη 2016, ώρα 19.30, Χέϋδεν 3
Η Ρηνιώ έλαμπε, δεν πρόφταινε να χαμογελά στους καλεσμένους της. Το ίδιο και οι γονείς με τον αδελφό της. Όλοι μέσα στη χαρά, που ήταν ολότελα δική τους. Όπως έβλεπα τον Δυσσέα να είναι προσηλωμένος στην κόρη του, αναθυμήθηκα τους παλιούς καιρούς στα χειμωνιάτικα βοσκοτόπια, να παίζουμε και να παρακεντούμε τις αστοιβίδες και τους αχινοπόδους.
Παραλίγο να φύγω από την αίθουσα και να πιάσω τα ανάπλαγα. Με γύρισαν πίσω τα χειροκροτήματα. Πολύς κόσμος, δεν έφταξαν τα καθίσματα. Οι Μονηστηρακιανοί πρώτοι, με τον Πολιτιστικό τους Σύλλογο, οργανωτή της παρουσίασης.
Συνοπτική περιγραφή των θεμάτων
Κατηγοριοποίηση
Ο άνθρωπος, στο πλαίσιο των καθημερινών, κοινωνικών συναναστροφών και αλληλεπιδράσεων, επιθυμεί να μεταφέρει στους άλλους τη δική του οπτική· όταν η οπτική των άλλων διαφέρει, προσπαθεί να αλλάξει αυτή τη διαφορετική γνώμη· ενίοτε, επιχειρεί να επιβάλλει τη δική του οπτική. Για το λόγο αυτό, κάθε φορά που χρειάζεται να απορρίψει μία άποψη ή μία συμπεριφορά, την οποία κρίνει υποκειμενικά ως «περίεργη» και «ανεξήγητη», τείνει να την ψυχολογιοποιεί ως διαταραχή.
Το στερεότυπο
Η διαμόρφωση των στερεοτύπων αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής ζωής του ατόμου και των διομαδικών σχέσεων. Σαφώς, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες δεν είναι πανομοιότυπες μεταξύ τους. Τα νέα στερεότυπα τα οποία διαμορφώνονται μεταξύ των ομάδων παρ-ερμηνεύουν συχνά τις όποιες διαφορές καταλήγοντας σε απλοποιήσεις, γενικεύσεις και προκαταλήψεις. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει ή/και αναπαράγει και πιστέψει στερεότυπα όπως: «οι γραίες γυναίκες είναι χαζές», «οι άνδρες είναι αναίσθητοι», «οι ξένοι είναι κλέφτες»;
Υπερπληροφόρηση
Ο καταιγισμός των πληροφοριών και των γνώσεων μοιάζει να μην ωφελεί τον άνθρωπο. Αντιθέτως, τον καθιστά ένα άτομο επιφανειακά μορφωμένο, το οποίο μην έχοντας το χρόνο να αναλύσει και να εμβαθύνει στη γνώση που λαμβάνει, καταλήγει να θυμίζει τους «ψευτομορφωμένους». Η ουσιαστική επικοινωνία με το συνάνθρωπο, μία βόλτα με ένα φίλο (χωρίς τα κινητά τηλέφωνα ανά χείρας), ένας περίπατος στην εξοχή, η άθληση, η οριοθέτηση στη χρήση του διαδικτύου, τα μικρά διαλλείματα κατά τη διάρκεια της εργασίας, θα βοηθήσουν στην ανακούφιση και στην ανανέωση του ατόμου.
Το σύνδρομο της εξουθένωσης
Κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός· προσλαμβάνει τα ερεθίσματα και βιώνει τις καταστάσεις με το δικό του μοναδικό τρόπο· επομένως, καθένας αναπτύσσει διαφορετική σχέση με την εργασία του. Όταν, παραδείγματος χάριν, ο ίδιος ο επαγγελματίας είναι τελειομανής· αναλαμβάνει περισσότερες ευθύνες από όσες του αναλογούν· λειτουργεί συγκεντρωτικά και όχι συνεργατικά ως προς την κατανομή των αρμοδιοτήτων· έχει απαισιόδοξη ματιά για τον εαυτό του και τον κόσμο· αναπτύσσει σχέση εξάρτησης με τη δουλειά του· τότε, ενδεχομένως, έχει περισσότερες πιθανότητες να αυτο-εξουθενωθεί.
Βίωση των αισθημάτων
Εάν λόγου χάριν, ένας φίλος βιώνει θλίψη, εξαιτίας ενός δυσάρεστου γεγονότος, είναι σημαντικό να του επιτρέψουμε να εκφραστεί για αυτή την εμπειρία· να ακούσουμε τι έχει να πει, τι αισθάνεται, τι σκέφτεται· χωρίς να τον παροτρύνουμε επιπόλαια και εσφαλμένα να κάνει υπομονή· ή, ακόμα χειρότερα, να αλλάζουμε θέμα συζήτησης χρησιμοποιώντας τυποποιημένες και αυτο-αναφορικές φράσεις του τύπου: «ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός», «το ίδιο έπαθα και εγώ», «όλα θα περάσουν», «υπάρχουν και χειρότερα, κτλ.
Αλεξιθυμία
Ο όρος Αλεξιθυμία περιγράφει τη δυσλειτουργία των συναισθημάτων, την «πενία» στη φαντασία και την αδυναμία στην εύρεση κατάλληλων λέξεων για την περιγραφή των συναισθημάτων, πρόκειται για την ανικανότητα του ατόμου να αναγνωρίσει και, ακολούθως, να εκφράσει λεκτικά τα συναισθήματά του (Sifneos, 1973).
Έχει υποστηριχθεί ότι η αλεξιθυμία ενδέχεται να είναι ψυχογενής· ότι το άτομο έχει βιώσει το συναίσθημα στο παρελθόν με τη μορφή συναισθηματικού πόνου και έντονης δυσαρέσκειας· ως εκ τούτου, το συναίσθημα έχει γίνει αντιληπτό σαν απειλή κατακερματισμού της ταυτότητας και το άτομο λειτουργεί, πλέον, αμυντικά έχοντας εξοστρακίσει το συναίσθημα από τη σκέψη του (πχ. η εκδήλωση της αγάπης μίας υπερπροστατευτικής και κυριαρχικής μητέρας η οποία «πνίγει» το παιδί).
Συναισθηματική δικαιοσύνη
Συμπερασματικά, αυτό που αξίζει να κρατήσει κανείς είναι ότι η αξία της επίγνωσης και επωφελούς ρύθμισης των συναισθημάτων είναι ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας για την επίτευξη καλύτερης ποιότητας ζωής. Είναι σημαντικό να μαθαίνει κανείς να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του· να τα βιώνει· να κατανοεί τις αιτίες οι οποίες τα προκαλούν· να τα διαχειρίζεται με τρόπο ωφέλιμο. Όταν αναγνωρίζουμε τα συναισθήματά μας, ουσιαστικά, γνωρίζουμε τον ίδιο τον εαυτό μας και τις πτυχές του.
Η ντροπή που μας υπονομεύει
Οι πιο τραυματικές εμπειρίες της ντροπής εντοπίζονται, συνήθως, κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας· και, συχνά, δημιουργούν μία αίσθηση προσωπικής αποτυχίας, η οποία ακολουθεί τον άνθρωπο σε όλη τη ζωή του. Εάν κανείς αναλογιστεί τη λεκτική βία (χλευασμό) την οποία μπορεί να δεχθεί «το χοντρό παιδί» ή «ο καλός μαθητής - φυτό» (ο οποίος, λόγου χάριν, φοράει γυαλιά μυωπίας) από τους συμμαθητές, κατανοεί πώς η ντροπή ενδέχεται να αποτελέσει το στοιχείο, επάνω στο οποίο θα δομηθεί η προσωπικότητα και η μη - εκτίμηση προς τον εαυτό.
Η απώλεια της ζωής
Είναι κοινή διαπίστωση ότι η απώλεια αποτελεί μία έννοια συνυφασμένη με τη ζωή και τις ποικίλες εκφάνσεις της ζωής. Ο θάνατος και το πένθος ανήκουν στις πλέον φορτισμένες συναισθηματικά μορφές απώλειας και, ταυτοχρόνως, στις δυσκολότερα εξηγήσιμες. Αναμφίβολα, ο θάνατος συνεχίζει να είναι ένα φαινόμενο το οποίο προκαλεί ποικίλα συναισθήματα· και πρωτίστως, προκαλεί το φόβο·
Πέρα από το θάνατο και το πένθος, οποιαδήποτε απώλεια συνιστά ματαίωση κάποιων προσδοκιών και δεδομένων· συνεπώς, αλλάζει τον τρόπο, με τον οποίον έχει δομηθεί ο μικρόκοσμος της καθημερινότητας του ατόμου.
Η απόλυση από την εργασία, η διάλυση μίας ερωτικής ή φιλικής σχέσης, το διαζύγιο, η απώλεια της σωματικής υγείας, η συνταξιοδότηση, η μετακόμιση του παιδιού από το γονεϊκό σπίτι και, βεβαίως, ο θάνατος ενός προσφιλούς προσώπου ή ακόμα και του κατοικίδιου ζώου, αποτελούν μερικά από τα γεγονότα της ζωής τα οποία φέρνουν τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τη βίωση της απώλειας γεννώντας το συναίσθημα της θλίψης.
Φόβος και φοβία
Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο φόβο και στη φοβία έγκειτα στο ότι ο μεν φόβος είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα, το οποίο εγείρεται ως αντίδραση απέναντι σε μία υπαρκτή, εξωτερική απειλή· η δε φοβία είναι μία καθ' όλα υπερβολική αντίδραση απέναντι σε μία ΜΗ υπαρκτή απειλή, όπου το επίπεδο του φόβου έχει δυσανάλογη σχέση με το αντικειμενικό μέγεθος του κινδύνου τον οποίο νιώθει ότι αντιμετωπίζει το άτομο.
Οι φοβίες έχουν ισχυρή και καταλυτική επίδραση στην καθημερινότητα ενός ανθρώπου δημιουργώντας έντονη δυσφορία και, ενίοτε, δυσλειτουργικότητα στις κοινωνικές επαφές και την εργασία· ενώ η πιο χαρακτηριστική συνέπεια είναι η ακατανίκητη επιθυμία του ατόμου να ξεφύγει από αυτό ακριβώς το οποίο φοβάται.
Η τελειομανία
Είναι αλήθεια, ότι στην καθομιλουμένη επικρατεί μία συγκεχυμένη εικόνα για το τι σημαίνει τελειομανία· υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι την εκλαμβάνουν ως θετικό στοιχείο ταυτίζοντάς την με την ικανότητα του ατόμου να είναι αποδοτικό σε ό,τι καταπιάνεται· τουναντίον, άλλοι τη θεωρούν ένδειξη ψυχαναγκασμού ή εμμονής εκείνου ο οποίος επιδιώκει συνεχώς να υπερέχει έναντι των άλλων.
Το βασικό γνώρισμα το οποίο χαρακτηρίζει τους ψυχαναγκαστικούς ανθρώπους είναι η ισχυρή και ασυνείδητη ανάγκη να κατέχουν τον απόλυτο έλεγχο των πάντων· να δύνανται να ελέγξουν τον εαυτό τους, τους άλλους, ακόμα και τις περιστάσεις της ζωής.
Εκδίκηση
Κάθε άνθρωπος, ο οποίος κρίνει ότι αδικείται ή προδίδεται από κάποιον άλλο, καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε δύο μονοπάτια. Το πρώτο μονοπάτι είναι εκείνο της αναζήτησης της δικαίωσής του αναγνωρίζοντας, βιώνοντας και αντιμετωπίζοντας την κάθε εμπειρία με πίστη στον εαυτό του· ενώ το δεύτερο μονοπάτι είναι εκείνο, στο οποίο η ψευδαίσθηση της δικαίωσης θα αναζητηθεί στην απόδοση των ίσων στον κακό άλλο, δηλαδή έξω από τον εαυτό του. Όμως, η λύση σε κάθε πρόβλημα χρειάζεται να είναι το αποτέλεσμα ψύχραιμης σκέψης με γνώμονα τι είναι πραγματικά ωφέλιμο τόσο για τον εαυτό, όσο και για τον άλλον· χωρίς ο θυμός και η εκδίκηση να γίνονται ζήτημα προσωπικής βεντέτας.
Συγχώρεση
Η συγχώρεση είναι μία, καθαρά, προσωπική υπόθεση κάθαρσης· δηλαδή ψυχικής ανακούφισης και απεγκλωβισμού από ό,τι δυσάρεστο· αναγνώρισης και αποδοχής του ίδιου του εαυτού και των ατομικών αδυναμιών· και κατ' επέκταση, αντίστοιχης αναγνώρισης και κατανόησης των αδυναμιών των συνανθρώπων. Η συμπεριφορά των άλλων· εάν θα ζητήσουν ή όχι συγνώμη· σχετίζεται μόνο με την απόφαση του ατόμου να συμπορευτεί ή όχι με τον υπαίτιο ενός αδικήματος.
Μέθοδοι ψυχικής καταπίεσης (απόρριψης) με την σιωπή
Έχουμε την θορυβώδη σιωπή π.χ. κλείσιμο πόρτας δυνατά επί τούτου και η ήσυχη σιωπή, όπως παρακάτω
- Διακοπή της λεκτικής και μη-λεκτικής επικοινωνίας (πχ. αγνοώ τις ερωτήσεις του συντρόφου μου, παύω να τον αγκαλιάζω κτλ.).
- Η συγκράτηση του θυμού μέσω της σιωπής (πχ. θύμωσα μαζί σου, αλλά συγκρατούμαι και δεν ξεσπάω- δε σου μιλάω).
- Η αγνόηση του συνομιλητή, όταν μιλάει, μέσω της ενασχόλησης με κάτι άλλο (πχ. ξεκινώ να διαβάζω ένα περιοδικό την ώρα που ο σύντροφός μου μιλάει για κάποιο θέμα).
- Ο αποκλεισμός του άλλου (πχ. έχω επαγγελματικά ή οικονομικά προβλήματα τα οποία αδυνατώ να διαχειριστώ και αποκόπτω κάθε επαφή με τον σύντροφό μου).
- Η ολοκληρωτική διακοπή των σχέσεων. Η συγκεκριμένη μορφή θεωρείται η πλέον καταστροφική, καθώς δεν αποσκοπεί στην τιμωρία, αλλά στη διακοπή οποιασδήποτε επαφής με τον άλλον ο οποίος είναι «ανύπαρκτος».
Εξοστρακισμός - απόρριψη
Οι διαβρωτικές επιπτώσεις της σιωπής σε μία σχέση είναι καταφανείς. Το μείζον πρόβλημα με τη σιωπή είναι ότι, ως επί το πλείστον, αποτελεί ένα «ταξίδι χωρίς επιστροφή» στο οποίο ο προορισμός μίας σχέσης, ήτοι η επαφή μεταξύ των δύο μελών, χάνεται. Συχνά, εκείνος ο οποίος σιωπά αρνείται να τερματίσει τη σιωπή· εκλαμβάνει τη σιωπή ως ένα τρόπο να μεγεθύνει ένα ζήτημα, να προσδώσει βαρύτητα σε κάτι το οποίο είναι μικρότερης σημασίας.
Οι ψυχολογικές και σωματικές συνέπειες στο εξοστρακισμένο δια της σιωπής άτομο είναι εμφανείς, καθώς πλήττονται τέσσερις θεμελιώδεις ανάγκες του: να ανήκει κάπου, να έχει τον έλεγχο της ζωής του, να εκτιμά τον εαυτό του και να νοηματοδοτεί την ύπαρξή του.
Διαπροσωπικές σχέσεις
Ο κάθε άνθρωπος χρειάζεται να αναπτύσσει στρατηγικές ατομικής, ψυχικής ενδυνάμωσης, ούτως ώστε να μην επιτρέπει σε κανέναν να τον υποσκελίζει ως προσωπικότητα εκμεταλλευόμενος τα συναισθήματά του προς εκείνον. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο καθένας να θέτει προσωπικά όρια· ακολούθως, να τα καθιστά σαφή στους άλλους· να υπερασπίζεται τα όχι του· να αξιολογεί τις πράξεις και όχι τις «αγνές» προθέσεις των άλλων· να είναι έντιμος απέναντι στον εαυτό του αξιώνοντας την ευθύτητα του άλλου· να είναι προετοιμασμένος να υποστεί την απόρριψη ή τις συνέπειες της άρνησης να εξ-υπηρετήσει το χειριστικό άτομο· να μη νοιάζεται συνεχώς για το πώς θα ευχαριστήσει τους άλλους αδιαφορώντας συγχρόνως για τον εαυτό του.
Σχέση συνεξάρτησης
Η συνεξαρτική σχέση είναι μία αμοιβαία καταχρηστική και δυσλειτουργική σχέση· αμφότεροι οι εμπλεκόμενοι προσπαθούν να ενδυναμώσουν τη χαμηλή αυτοεκτίμησή τους βασανίζοντας ο ένας τον άλλον· και παρατείνοντας μία αλληλένδετη, νοσηρή κατάσταση η οποία τους τροφοδοτεί ως υπάρξεις. Ασφαλώς το μεγαλύτερο αίτιο για τη διαιώνιση της συνεξαρτητικής σχέσης είναι η μη παραδοχή του αυτονόητου από τα δύο μέλη· και οι δύο αρνούνται να παραδεχθούν το μερίδιο της ατομικής ευθύνης· και οι δύο μεταθέτουν την ατομική ευθύνη στον άλλον, τον οποίο και επιμένουν να προσπαθούν να διορθώσουν ενισχύοντας όμως τη ΜΗ αλλαγή του.
Το σύνδρομο της Στοκχόλμης
Οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν βρεθεί υπό καθεστώς ομηρίας και έχουν επιζήσει, αναπτύσσουν, ορισμένες φορές, ένα ασυνείδητο συναισθηματικό δεσμό με τους απαγωγείς τους. Μάλιστα, συμβαίνει να βιώνουν θλίψη σε περίπτωση, κατά την οποίαν οι απαγωγείς έχουν οποιαδήποτε αρνητική επίπτωση, αλλά και ενοχές για τα θετικά προς τους απαγωγείς συναισθήματά τους.
Το σύνδρομο της Στοκχόλμης αποτελεί μία ιδιαίτερη ψυχολογική αντίδραση σε ποικίλες κακοποιητικές καταστάσεις, λόγου χάριν: Κακοποίηση παιδιών και γυναικών, σχέσεις αιμομιξίας, ενδοοικογενειακή βία, σχέσεις ελέγχου και χειραγώγησης, αιχμαλωσία εν καιρώ πολέμου, κράτηση σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κτλ.
