Την άνοιξη του 1907 γίνονται βουλευτικές εκλογές στην Κρήτη. Είναι η περίοδος της Αρμοστείας Αλέξ. Ζαΐμη, ο οποίος διαδέχθηκε τον πρίγκιπα Γεώργιο τον Σεπτέμβρη του 1906 στη θέση του Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης. Στη Κυβέρνηση βρίσκεται η συντηρητική παράταξη και ο Βενιζέλος βρίσκεται στην Αντιπολίτευση. Ενόψει των εκλογών που πρόκειται να διεξαχθούν στις 27 Μαΐου ο Βενιζέλος αποφασίζει να κάνει περιοδεία και να επισκεφτεί το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο. Στο Ηράκλειο φτάνει την Τετάρτη 20 Μαρτίου 1907 και παραμένει εκεί μέχρι το Σάββατο 23 Μαρτίου, οπότε αναχωρεί για το Ρέθυμνο με το Αυστριακό ατμόπλοιο[1]. Στο Ρέθυμνο έμεινε πέντε ημέρες, δηλαδή μέχρι την Τετάρτη 28 Μαρτίου, οπότε αναχώρησε για τα Χανιά με το ατμόπλοιο «Πανελλήνιον»[2]. Είναι πρωτοφανής η διάρκεια παραμονής σε έναν τόπο, πολιτικού αρχηγού κατά τη διάρκεια προεκλογικής περιόδου, αλλά αυτό εξηγείται από τη συχνότητα ακτοπλοϊκής σύνδεση μεταξύ των Κρητικών πόλεων.
Η αναλυτική περιγραφή της επίσκεψης υπάρχει στο πρώτο φύλλο με ημερομηνία 8/4/1907 της Ρεθεμνιώτικης εφημερίδας «Ελευθερία», που εξέδιδε ο Στυλ. Καλαϊτζάκης[3]. Εκτενή αναφορά στην επίσκεψη Βενιζέλου στο Ρέθυμνο κάνει και η Ηρακλειώτικη εφημερίδα «Ίδη»[4], αλλά με απαξιωτική και αντιπολιτευτική διάθεση[5].
Θα μπορούσα να παραθέσω ως έχει το κείμενο της «Ελευθερίας», όμως η γλώσσα της εποχής εκείνης θα δυσκόλευε τους σημερινούς αναγνώστες και έτσι προτίμησα να τη μεταφέρω στη σημερινή καθομιλουμένη διατηρώντας τους τίτλους ως έχουν.
Ο Κος ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΕΝ ΡΕΘΥΜΝΗ ΕΝΘΟΥΣΙΩΔΕΣΤΑΤΗ ΥΠΟΔΟΧΗ.
Όπως είχε γίνει γνωστό από τα μέσα της περασμένης εβδομάδας, ο κ. Βενιζέλος επιστρέφοντας από το Ηράκλειο, όπου είχε μεταβεί για να παρουσιάσει το πρόγραμμα της παράταξής του, θα αποβιβαζόταν και θα παρέμενε και στο Ρέθυμνο για τον ίδιο σκοπό. Είναι λοιπόν ευνόητη η συγκίνηση και η ανυπομονησία με την οποία αναμενόταν από το πρωί του περασμένου Σαββάτου η άφιξη του Αυστριακού ατμόπλοιου με το οποίο είχε προαναγγελθεί ότι θα ερχόταν.
Πράγματι παρά την αθλιότητα του καιρού εκείνη τη μέρα και το προχωρημένο της ώρας, πλήθος κόσμου είχε κατακλύσει την προκυμαία γύρω στα μεσάνυχτα όταν ξαφνικά ανακοινώθηκε η άφιξη του πλοίου, και μόλις η βάρκα στην οποία επέβαινε ο Βενιζέλος φάνηκε από το στόμιο του λιμανιού, ουρανομήκεις ζητωκραυγές τον υποδέχτηκαν, ενώ τα άπειρα βεγγαλικά που φώτισαν ξαφνικά την προκυμαία μετέτρεψαν το βαθύ σκοτάδι της νύχτας σε φωτεινή και ηλιόλουστη μέρα. Έτσι θριαμβευτικά η πολυπληθής πομπή με τους φίλους που έσπευσαν να τον υποδεχθούν και τον Βενιζέλο στην κεφαλή έφτασε στο ξενοδοχείο «Ἀρκάδι»[6], από το μπαλκόνι του οποίου, αφού απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό, ευχαρίστησε για την ενθουσιώδη υποδοχή και ανακοίνωσε ότι την επομένη πρόκειται να μιλήσει στον λαό του Ρεθύμνου και να αναπτύξει το πρόγραμμα της παράταξής του.
Ἡ Συρροή τοῦ κόσμου ─ Ἡ διαδήλωσις τῆς Κυριακῆς ─ Ὁ λόγος τοῦ κ. Βενιζέλου
Η άφιξη του Βενιζέλου στο Ρέθυμνο και η είδηση ότι η μελίρρυτη και θαυματουργή του γλώσσα θα ακουγόταν την επομένη από τον εξώστη του ξενοδοχείου όπου κατέλυσε, ήταν αρκετά για να κινήσουν το ενδιαφέρον των κατοίκων όχι μόνο της πόλης και των περιχώρων, αλλά και των πιο απομακρυσμένων επαρχιών του νομού.
Και πραγματικά οι πολυπληθείς φίλοι και οπαδοί της Αντιπολίτευσης[7] από το πρωί της Κυριακής άρχισαν να συρρέουν στην πόλη κατά κύματα και να σπεύδουν στο ξενοδοχείο για να χαιρετήσουν τον αρχηγό και να θαυμάσουν την ωραία μορφή του υπέροχου αυτού άνδρα από τον οποίο και μόνο προσδοκούν τη σωτηρία του σκάφους της πολιτείας που κλυδωνίστηκε και κινδύνευσε πολλές φορές και ποικιλοτρόπως.
Αλλά όσο περνούσαν οι ώρες τα πλήθη ανυπομονούσαν και από το μεσημέρι άρχισαν να συγκεντρώνονται στην ευρύχωρη λέσχη[8] της Αντιπολίτευσης και στις 2 μ.μ. όλο αυτό το πλήθος, με δυο Ελληνικές σημαίες μπροστά, ξεκίνησε από τη λέσχη και ακολουθώντας τις οδούς Τειχών[9], Πριγκηπίσσης Σοφίας[10] και Τσάρου έφτασε μπροστά από το ξενοδοχείο «Ἀρκάδι», όπου και σταμάτησε. Όλη η οδός Τσάρου σε εκείνο το σημείο γέμισε από πολίτες γεμάτους ενθουσιασμό, οι οποίοι χωρίς να υπολογίζουν τον συνωστισμό προσπαθούσαν να καταλάβουν τις πιο κατάλληλες θέσεις ώστε να ακούνε καλύτερα. Τα γειτονικά προς το ξενοδοχείο παράθυρα και μπαλκόνια ήταν γεμάτα κόσμο κυρίως του ωραίου φύλου και αποτελούσαν θέαμα γραφικότατο. Ενώ όλη η πόλη δονούνταν από τις ζητωκραυγές εμφανίστηκε στον εξώστη του ξενοδοχείου η γλυκιά και μεγαλοπρεπής μορφή του αρχηγού της Αντιπολιτεύσεως.
Από το σημείο αυτό και μετά ας μην περιμένει ο αναγνώστης όχι απλώς περιγραφή αλλά ούτε απλή σκιαγράφηση αυτού του ενθουσιασμού. Μόνο όσοι ευτύχησαν να ακούσουν τον κ. Βενιζέλο να αγορεύει μπορούν να σχηματίσουν μια αμυδρή ιδέα της γοητείας που ασκούσε στα πλήθη ο ακαταπόνητος αυτός ρήτορας και μόνο εκείνοι οι οποίοι παρακολούθησαν στο παρελθόν τη δράση του ανδρός μπορούν να εννοήσουν ότι θα ήταν αληθινή άγκυρα για τον τόπο η εφαρμογή ενός τέτοιου πολιτικού προγράμματος. Είναι αναμφισβήτητο ότι δεν μπορεί κανείς να φανταστεί πληρέστερο πρόγραμμα και τελειότερη ανάπτυξή του, ούτε χωρά αμφιβολία ότι ο χειμαρρώδης αυτός άνδρας, αν ερχόταν στην εξουσία, θα μεταβαλλόταν σε ακαταπόνητο εργάτη για την πραγματοποίηση του προγράμματός του.
Μια και μισή ώρα περίπου κράτησε η από κάθε άποψη θαυμάσια ανάπτυξη του προγράμματος με το οποίο η Αντιπολίτευση κατεβαίνει στον επικείμενο εκλογικό αγώνα. Από τις ζητωκραυγές και τις επευφημίες με τις οποίες συνοδεύτηκε το τέλος της ομιλίας αυτής και προπάντων όσων ανήκουν στην αντίθετη παράταξη, μπορεί κάποιος να προβλέψει με ασφάλεια ότι στον Νομό μας επέρχεται θρίαμβος της Αντιπολίτευσης.
Αξιοπαρατήρητο και αξιέπαινο και κάτι για το οποίο κάθε αντιπολιτευόμενος μπορεί να καυχιέται, είναι ο ιπποτισμός και η ευγένεια με την οποία φέρθηκαν προς τους αντιφρονούντες γιατί, ενώ τόσος κόσμος της βενιζελικής παράταξης συγκεντρώθηκε στην πόλη κατά την ημέρα αυτή και ενώ πολυπληθής συγκέντρωση παρέλασε από τις κεντρικές οδούς της πόλης, εντούτοις καμιά πρόκληση και κανείς απρεπής λόγος εκφράστηκε κατά των αντιφρονούντων.
Ἡ εὐθυμία τῆς νυκτός. Δημόσιοι ὑπάλληλοι ὑβρίζοντες Ἀντιπολιτευομένους.
Επειδή η άντιβενιζελική παράταξη έφερε βαρέως την κάθε μέρα και καταφανέστερη υπεροχή της Αντιπολίτευσης στον Νομό μας και παραγνωρίζοντας την ευγενική συμπεριφορά των Αντιπολιτευομένων, οι οποίοι κατά τις εσπερινές ώρες σκόρπισαν σε διάφορα κέντρα και πανηγύριζαν ήσυχα και αξιοπρεπώς την άφιξη του αρχηγού τους, οργάνωσε μια ολιγομελή ομάδα κυρίως από δημοσίους υπαλλήλους, η οποία με αφετηρία το κέντρο στο οποίο συχνάζουν οι αντιβενιζελικοί, έβριζε χυδαία και χωρίς αιτία κάθε βενιζελικό που περνούσε από το μέρος στο οποίο αυτοί κάθονταν.
Θα γινόταν σίγουρα σύγκρουση μεταξύ των δύο παρατάξεων, τα αποτελέσματα της οποίας θα ήταν εις βάρος αυτών των ταραξιών, αν η προσωπική επέμβαση του κ. Μοιράρχου δεν αποκαθιστούσε την τάξη. Και ναι μεν δεν θα ήταν άξιο αναγραφής αυτό το περιστατικό, εφόσον οι ύβρεις προέρχονταν έμμισθα όργανα τα οποία οι αντίθετοι μεταχειρίζονται ως ραβδούχους σε τέτοιες περιστάσεις και εφόσον η ανατροφή και το πολιτικό αδιέξοδο δεν άφησε σ’ αυτούς άλλο καταφύγιο εκτός από τις ύβρεις. Αλλά εκείνο στο οποίο εφιστούμε την προσοχή της Κυβερνήσεως, στην οποία ήδη καταγγέλθηκε το γεγονός, είναι η σκανδαλώδης ανάμιξη μερικών δημοσίων υπαλλήλων οι οποίοι έχοντας συνηθίσει από το παρελθόν να βρίζουν τους πολίτες, νομίζουν ότι μπορούν ατιμωρητί να εξακολουθούν την παλιά τακτική.
Ἡ μετάβασις τοῦ κ. Ἀρχηγοῦ εἰς Περιβόλια. Ἡ γενομένη δεξίωσις.
Την επομένη[11] περίπου στις 3 μ.μ. ο κ Βενιζέλος συνοδευόμενος από πολλούς Ρεθυμνιώτες φίλους του εξήλθε με άμαξα σε περίπατο μέχρι τα Περιβόλια, προκειμένου να χαιρετίσει τους κατοίκους και να τους συγχαρεί για την ανδρική και αξιοπρεπή στάση την οποία κράτησαν κατά την επανάσταση του Θερίσου, όταν προτίμησαν να υποστούν μύριες στερήσεις και διωγμούς παρά να απομακρυνθούν από το πολιτικό πρόγραμμα με το οποίο είχαν συνταχθεί από την αρχή και το οποίο έφερε τα σημερινά ευχάριστα αποτελέσματα με την εθνική λύση που δόθηκε.
Στα πρόθυρα της πόλης είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι κάτοικοι των Περιβολίων απ’ όπου με ζητωκραυγές παρέλαβαν τον κ. Αρχηγόν με τη συνοδεία του και τον οδήγησαν μέχρι την οικία του κ. Λαγουδάκη[12] από τον εξώστη της οποίας ευχαρίστησε και συνεχάρη τους κατοίκους και τους διαβεβαίωσε για την αγάπη και τα συμπαθή αισθήματα που τρέφει προς τους κατοίκους αυτής της πολύπαθης κωμόπολης για την ανδρική στάση που επέδειξαν σε όλες τις κρίσιμες περιστάσεις της πατρίδας. Μετά πάλι με ζητωκραυγές επανήλθε τις εσπερινές ώρες στην πόλη.
Τις υπόλοιπες ημέρες που ο κ. Βενιζέλος παρέμεινε στο Ρέθυμνο δέχτηκε τους κορυφαίους του κόμματος από διάφορα σημεία του Νομού, με τους οποίους αντάλλασσε απόψεις για τον καταρτισμό του συνδυασμού της Αντιπολιτεύσεως.
Άξιες παρατήρησης είναι οι εκδηλώσεις αγάπης οι οποίες μετέτρεψαν το ξενοδοχείο, τις ημέρες της διαμονής του, σε αληθινό προσκύνημα, καθώς άξιες μνείας είναι η μειλιχιότητα και η ευπροσηγορία με την οποία τους δεχόταν όλους σε όποια τάξη και αν ανήκαν.
Την περασμένη Τετάρτη το μεσημέρι όταν έγινε γνωστό ότι πρόκειται να αναχωρήσει με το «Πανελλήνιον», με τη συνοδεία πολλών φίλων οδηγήθηκε μέχρι την προκυμαία και επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο για Χανιά.
Μπορεί κανείς να πει ότι είναι θαυμάσιες οι εντυπώσεις της επίσκεψης αυτής και ακόμη πιο θαυμάσια τα αποτελέσματά της. Πάρα πολλοί πολιτευόμενοι από τους κορυφαίους της κυβερνητικής παράταξης στο Ρέθυμνο επισκέφθηκαν τον κ. Βενιζέλον και του δήλωσαν ότι ύστερα από την ανάπτυξη του προγράμματός του, θεωρούν καθήκον τους να συνταχθούν μαζί του και να επιδιώξουν από κοινού το συμφέρον της πατρίδας. Κατόπιν των δηλώσεων αυτών και λόγω του λαϊκού ρεύματος, το οποίο καθημερινά αυξάνει υπέρ των φιλελεύθερων αρχών της Αντιπολιτεύσεως, δεν είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς ότι η 27η Μαΐου θα δώσει πλήρη νίκη στη Αντιπολίτευση και στον Νομό Ρεθύμνης[13].
[1] Με τον χαρακτηρισμό Αυστριακό ονόμαζαν τα πλοία Αυστριακών συμφερόντων, που εκτός από τη μεταφορά επιβατών, εκτελούσαν και ταχυδρομική υπηρεσία.
[2] Το «Πανελλήνιον» είναι πολύ γνωστό στην Κρητική ιστορία κυρίως για τη συμμετοχή του στη επανάσταση 1866-69 με τη μεταφορά πολεμοφοδίων.
[3] Ο Στυλιανός Εμμ. Καλαϊτζάκης (1840-1917) ήταν ο πρώτος Ρεθεμνιώτης εκδότης εφημερίδων με 7 τίτλους εφημερίδων στο ενεργητικό του!
[4] Από αυτήν την εφημερίδα αλιεύσαμε την πληροφορία ότι ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Ρέθυμνο βάφτισε τον γιο του εμπόρου Τίτου Λίτινα, τον αείμνηστο νομικό και συγγραφέα Σπύρο Λίτινα.
[5] Πρόκειται για ανταπόκριση από το Ρέθυμνο, που δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 31/3/1907 και υπογράφεται από κάποιον με το ψευδώνυμο «Ψηλορείτης».
[6] Το ξενοδοχείο «Αρκάδι» βρισκόταν στον αριθ. 153 της οδού Τσάρου (Αρκαδίου) και ήταν ιδιοκτησία των Α. Λαμπάκη και Δ. Κασέλα.
[7] Η παράταξη του Βενιζέλου βρισκόταν στην Αντιπολίτευση.
[8] Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε που ήταν η λέσχη των Βενιζελικών στο Ρέθυμνο, πιθανόν ήταν στη σημερινή οδό Γερακάρη.
[9] Η οδός Τειχών εκτεινόταν σε όλο το μήκος του χερσαίου τείχους του Ρεθύμνου και σήμερα έχει αντικατασταθεί από τις οδούς Γερακάρη και Δημακοπούλου.
[10] Η σημερινή οδός Β. Κορνάρου.
[11] Δευτέρα 25 Μαρτίου ανήμερα της Εθνικής Εορτής και του Ευαγγελισμού.
[12] Πιθανότατα πρόκειται για τον πατέρα του λυράρη Μανώλη Λαγού.
[13] Πράγματι στις εκλογές της 27ης Μαΐου η παράταξη του Βενιζέλου είχε στο νομό Ρεθύμνης απόλυτη επιτυχία. Από τους 11 βουλευτές που εξέλεξε νομός, οι 10 ανήκαν στην παράταξη Βενιζέλου και μόνο ένας στους αντιπάλους του.
