Στις μεταφράσεις Τουρκικών ιστορικών εγγράφων του αείμνηστου Ν. Σταυρινίδη, τόμος Δ', σελ. 58 και με αριθ. μετάφρασης 1986, αναφέρεται το εξής:
“Εγγραφον αφορών εις την Μονήν Αγίου Πνεύματος επαρχίας Αγίου Βασιλείου
Ο κληρικός Πάμφιλος, Ηγούμενος της εν τη επαρχία Αγίου Βασιλείου, εκ των επαρχιών του Ρεθύμνου, κειμένης Μονής, της λεγόμενης Άγιον Πνεύμα (Ayo Penema) εμφανισθείς ενώπιον του υπό την προεδρίαν του εντιμοτάτου Χαλήλ Αγά, Κεντχουντά του έως Βεζίρου και νυν Διοικητού του Χάνδακος εξοχωτάτου Μεχμέτ Πασά συνελθόντος Ιεροδικαστικού Συμβουλίου, ήγειρεν αγωγή κατά του εκ του χωρίου Κισσός της ιδίας επαρχίας Χασάν Κουλαφτάκη και κατέθεσεν επί παρουσία του τα ακόλουθα: “Ο τέως Ηγούμενος της Μονής Αγίου Πνεύματος Νεκτάριος επώλησε δια πωλήσεως οριστικής εις τον εναγόμενον Χασάν Κουλαφτάκην εκ των αφιερωμάτων της Μονής της οποίας τυγχάνω εγώ σήμερον Ηγούμενος ένα αγρόν, εκτάσεως δύο μουζουρίων σπόρου, εξ και ημίσειαν ρίζας ελαιόδενδρα, πέντε οικήματα, εν μέρος κήπου και αυλής και το ήμισυ ενός ελαιοτριβείου. Επειδή ο εναγόμενος κατέχει τα ακίνητα ταύτα υπό τύπον τελείας ιδιοκτησίας, ως εκ τούτου αιτούμαι όπως ερωτηθεί ούτος και διαταχθή να μοι τα επιστρέψει”. Εν τη απαντήσει του ο Χασάν Κουλαφτάκης είπε τα εξής: “Προ εξ ετών, όταν Ηγούμενος της Μονής ήτο ο αδελφός του ενάγοντος, ηγόρασα παρ' αυτών αντί τεσσαράκοντα τεσσάρων γροσίων τα αναφερθέντα ακίνητα. Εδαπάνησα δια την επιδιόρθωσιν των οικημάτων είκοσι πέντε γρόσια, επίσης ηγόρασα και από τον Αλή Τσελεμπή αντί 30 γροσίων το έτερον ήμισυ του συνεταιρικού ελαιοτριβείου της Μονής, όπερ ευρίσκεται εντός μίας οικίας δια την επιδιόρθωσιν του οποίου εδαπάνησα δέκα γρόσια. Νυν ο ενάγων με κληρικός διατείνεται ότι τα ακίνητα ταύτα είναι αφιερώματα της Μονής. Εάν μοι δώση ούτος το υπ' εμού δαπανηθέν και δι' άλλας επιδιορθώσεις ποσόν, ανερχόμενον εν συνόλω εις 109 γρόσια, τότε ας λάβη υπό την κατοχήν του τα ακίνητα ταύτα. Μετά την δήλωσιν και του ενάγοντος κληρικού, ότι δίδει το αντίτιμο της αγοράς 74 γρόσια και ότι δέχεται να πληρώσει και τα έξοδα επιδιορθώσεως, κατόπιν επιτοπίου ιεροδικαστικής εξετάσεως, δια να παύση ούτω πάσα έρις μεταξύ αυτών. Προς επιβεβαίωσιν πάντων τούτων κατεχωρίσθη τη αιτήσει η πράξις αυτή ώδε τη ενδεκάτη του μηνός Ζηλχιτχέ του έτους 1132”. 'Ισον 14 Οκτωβρίου 1720.
Το έγγραφο ήταν προ πολλού γνωστό και το έχω μάλιστα συμπεριλάβει στην ύλη του βιβλίου μου για τη μονή Αγίου Πνεύματος (1). Ωστόσο, δεν είχα διερευνήσει τις προεκτάσεις, που μπορούσε να έχει. Είχα βέβαια σχολιάσει την τόλμη του ηγουμένου Παμφίλου να καταφύγει στο Ιεροδικαστικό Συμβούλιο στον Χάνδακα, λόγω απόστασης και λόγω κινδύνων, αντί του Ιεροδικείου στο Ρέθυμνο, για να βρει το δίκιο του, αλλά μέχρι εκεί ! Στο βιβλίο μου αναφέρω συγκεκριμένα : “...Ιδιαίτερη σημασία έχουν δύο έγγραφα, τα οποία μας δίνονται από τις μεταφράσεις των τούρκικων αρχείων και αναφέρονται σε θέματα που αφορούν αποκλειστικά το μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος κατά το διάστημα της πρώιμης τουρκοκρατίας . Το πρώτο έγγραφο, που είναι του έτους 1658, εκτός του ότι διέσωσε το όνομα του ηγουμένου, αποτελεί ισχυρό δείγμα για τα περιουσιακά στοιχεία της μονής και τα προϊόντα που παρήγαγε τα χρόνια εκείνα. Το δεύτερο έγγραφο είναι το προαναφερόμενο, το οποίο διέσωσε τα ονόματα δύο ηγουμένων, αλλ' ωστόσο, είναι ενδεικτικό για τους παράτολμους δικαστικούς αγώνες του ηγουμένου Παμφίλου απέναντι στην παντοειδή τυραννία και τις αρπακτικές διαθέσεις των εξομωτών και γενιτσάρων της περιοχής...” Ωστόσο, το έγγραφο αυτό είναι λίαν αποκαλυπτικό, γιατί περιέχει πάρα πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία -άγνωστα μέχρι σήμερα- για την ιστορία της Επισκοπής Λάμπης και της μονής του Αγίου Πνεύματος Κισσού!
Ας πάρομε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.
Το Ιεροδικαστικό Συμβούλιο, του οποίου την απόφαση αναφέρω πιο πάνω, ήταν πολυμελές δικαστήριο και ως εκ τούτου ανώτερο από το μονομελές Ιεροδικείο. Ήταν το μοναδικό στην Κρήτη. Είχε έδρα τον Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο) και δίκαζε συνήθως ποινικές και αστικές υποθέσεις. Στην έδρα των άλλων Νομών (Λιβά) υπήρχε το μονομελές Ιεροδικείο.
Ο αναφερόμενος στο έγγραφο Χασάν Κουλαφτάκης ήταν εξομώτης από τον Κισσό. Πατέρας του πρέπει να ήταν ο Μιχάλης Κουλάφτης (Mihali Kulafti), κάτοικος Κισσού το έτος 1670, ο οποίος καταγράφεται στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο με α.αρ. 59 (2) και είχε μικρή ιδιοκτησία γης. Ήταν μάλιστα η μοναδική οικογένεια με το επώνυμο αυτό. Ο “φέρελπις” λοιπόν νεανίας Χασάν Μιχαήλ Κουλαφτάκης, μόλις ασπάστηκε το Κοράνι, όρμησε μετά μανίας...στο ψητό, δηλαδή εναντίον των περιουσιακών στοιχείων της Μονής Αγίου Πνεύματος και “αγόρασε” (βλπ άρπαξε δια της βίας με αντίτιμο ένα μαντηλάκι με δύο σφαίρες μέσα), το λιοτρίβι με πέντε οικήματα από το μοναστηριακό συγκρότημα, ένα μέρος από την αυλή και τον διπλανό κήπο της μονής και ένα κτήμα με κάποιες ρίζες ελιές. Όλα αυτά έγιναν το έτος 1714, όταν Ηγούμενος στο Άγιο Πνεύμα ήταν ο κληρικός Νεκτάριος , ενώ την ίδια εποχή ως ιερομόναχος υπηρετούσε εκεί και ο αδελφός του ο Πάμφιλος. Φαίνεται ότι το διάστημα αυτό η Μονή Αγίου Πνεύματος ήταν ασφυκτικά πιεσμένη και βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση, γιατί οι κάτοικοι του Κισσού άρχιζαν να αλλάζουν θρήσκευμα και συγχρόνως εθνότητα και γίνονταν φανατικοί Τούρκοι, όπως για παράδειγμα ο Χασάν Κουλαφτάκης και αμέσως εκδήλωναν τις αρπακτικές τους διαθέσεις εναντίον των αφιερωμάτων της μονής και του χριστιανικού πληθυσμού γενικότερα. Κάτι ανάλογο θα συνέβηκε ασφαλώς και με τον αναφερόμενο στο έγγραφο Αλή Τσελεμπή , αλλά γι αυτόν δεν έχομε κανένα άλλο στοιχείο.
Τα πράγματα, ωστόσο, άρχισαν ν' αλλάζουν προς το καλύτερο για τη μονή του Αγίου Πνεύματος, γιατί πριν από το έτος 1718, αλλά δεν γνωρίζομε πότε ακριβώς, ο ηγούμενος της μονής Νεκτάριος, του οποίου το επώνυμο δυστυχώς δεν διασώθηκε από καμία πηγή, ούτε ο τόπος καταγωγής του, αναδείχθηκε σε Επίσκοπο Λάμπης(3) κι εγκαταστάθηκε στην έδρα της Επισκοπής του, που πρέπει να ήταν τότε το χωριό Λαμπηνή, ενώ ηγούμενος στο Άγιο Πνεύμα ανάλαβε ο αδελφός του Πάμφιλος.
Με την ιδιότητα του Επισκόπου Λάμπης συνατούμε τον Νεκτάριο σε δύο έγγραφα της εποχής και ως αφιερωτή σε μία φορητή εικόνα η οποία σώζεται στο μοναστήρι του Πρέβελη. Στο πρώτο έγγραφο υπογράφει με τους υπόλοιπους Αρχιερείς της Κρήτης και πολλούς προκρίτους του Νησιού, για την ανανέωση του θεσμού του Γραμματικού (μεταφραστή) της Πόρτας, στις 6 Ιουλίου 1718. (4) Στη φορητή εικόνα του Αγίου Νεκταρίου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, που είναι στο μοναστήρι του Πρέβελη αναγράφεται: “ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΤΑΠΕΙΝΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΥΡ ΝΕΚΤΑΡΊΟΥ ΛΑΜΠΗΣ, ΑΨΚΓ¨, ίσον 1723”. (5) και στο δεύτερο έγγραφο με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1731, υπογράφει πάλι μαζί με τους υπόλοιπους Αρχιερείς και προκρίτους, για την ανανέωση του θεσμού του Γραμματικού της Πόρτας.(6)
Εδώ διαφαίνεται ξεκάθαρα , ότι ο Νεκτάριος ως Επίσκοπος Λάμπης με τις διασυνδέσεις που είχε, παρακίνησε και υποστήριξε τον αδελφό του Πάμφιλο, προφανώς με τη σύμφωνη γνώμη και την υποστήριξη και του Μητροπολίτη Κρήτης , για να καταφύγει στο Ιεριδικαστικό Συμβούλιο του Χάνδακα κι έτσι κερδίθηκε τελικά η υπόθεση της αρπαγής των αφιερωμάτων της μονής Αγίου Πνεύματος από τον Χασάν Κουλαφτάκη.
Δεν γνωρίζομε πότε ακριβώς πέθανε ο Επίσκοπος Νεκτάριος, ο οποίος σημειωτέον είναι ο πρώτος από τους γνωστούς Επισκόπους Λάμπης(7) κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας (1645-1898) στην Κρήτη Γνωρίζομε όμως, ότι τον διαδέχτηκε κι εδώ ο αδελφός του Πάμφιλος, ο οποίος αναδείχθηκε από ηγούμενος της μονής Αγίου Πνεύματος σε Επίσκοπο Λάμπης και αναφέρεται σε έγγραφο με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1764 (8), αλλά και στο βραβείο της μονής Ασωμάτων Αμαρίου.
Το μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος ιδρύθηκε στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα από την αρχόντισσα ή Αιγιδού Μαρία, επιφανή γόνο της Βυζαντινής αριστοκρατικής οικογένειας των Αρκολέων (9). Είναι επίσης γνωστό, ότι στηρίχθηκε από την οικογένεια των Σαγκουινάτσων, κατά την ύστερη Βενετοκρατία, οι οποίοι είχαν τότε φέουδό τους τον Κισσό, την Κρύα Βρύση και τις Μέλαμπες. Το διάστημα αυτό ήταν το κυρίαρχο Μοναστήρι στην περιοχή Αγίου Βασιλείου και Αμαρίου. Αυτό φαίνεται ξακάθαρα από το Οθωμανικό Κτηματολόγιο και τα περιουσιακά στοιχεία που είχε τότε. Την αίγλη του,όμως, αυτή τη διατήρησε, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε, ολόκληρο τον 17ο κι ένα μεγάλο μέρος του 18ου αιώνα. Για τούτο βλέπομε ότι , από το στελέχιακό του δυναμικό, δηλαδή από τους κληρικούς του, αναδείχθηκαν οι δύο Επίσκοποι, που προαναφέραμε, ο Νεκτάριος και ο Πάμφιλος . Όσο περνούσαν, όμως, τα χρόνια προς το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, άρχισε να φθίνει, μέχρι την τελική καταστροφή του από τον Ντελή Μουσταφά και τους Αμπαδιώτες Τούρκους στις 15 Ιουνίου 1821, ενώ παράλληλα αναδεικνυόταν η Μονή Πρέβελη, η οποία από τοτέλος του 18ου αιώνα πήρε τη σκυτάλη. Σε αυτό συνέβαλαν η θέση της κα η γειτνίασή της με την επαρχία Σφακίων.
Παραπομπές-Βιβλιογραφία
- Τσιγδινός 2010: Γεωργίου Ν.Τσιγδινού,”Η Μονή και η Σχολή του
Αγίου Πνεύματος, στον Κισσό Αγίου Βσιλείου” Ρέθυμνο 2010, σελ. 20.
- Μπαλτά – OGUZ 2007: Ευαγγελία Μπαλτά – MUSTAFA OGUZ, “Το
Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου”, Ρέθυμνο 2007, σελ. 490.
- Μανουράς 1982: Στέργιου Μιχ. Μανουρά, “Ο Επίσκοπος Λάμπης Μεθόδιος”
περιοδ. Κουρήτης, τόμ. 1, σελ.85-87.
- Ν. Σταυρινίδης: “ Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων”
τόμος Δ', αριθ. Μετάφρασης (1938).
- Παπαδάκις 1978: Μιχάλη Μ.Παπαδάκι, “Το Μοναστήρι του Πρέβελη
στην Κρήτη”, Αθήνα 1978, σελ 65.
- Ν. Σταυρινίδης: “Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων”
τόμος Δ΄, σελ. 201, αριθ. μετάφρασης (2184).
- Μανουράς 2000: Στέργιου Μιχ. Μανουρά “Οι Κρήτες Συνδρομηταί ενός βιβλίου
του 1806” , Κρητολογικά Γράμματα, τεύχος 15/16, έτος 1999-2000 σελ.129, σημείωση 21.
- Ν.Σταυρινίδης: “Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων”
τόμος Ε', αριθ. Μετάφρασης 2.813.
- Τσιγδινός 2019: Γεωργίου Ν. Τσιγδινού, “Στα χνάρια της Βυζαντινής αρχόντισσας
ή Αιγιδούς Μαρίας, η κτήτωρ της μονής Αγίου Πνεύματος Κισσού” , Νέα Χριστιανική
Κρήτη, τεύχος 37, Ρέθυμνο 2019, σελ. 174.
