Στην λεπτομερή απογραφή του Fr. Barozzi του έτους 1577 καταγράφονται εβδομήντα οικισμοί στην περιοχή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου “Ville sotto il CASTELLO SAN BASILIO , CHIAMATO CATO SIVRITES” και είναι ο αρχαιότερος κατάλογος που έχομε στη διάθεσή μας μέχρι σήμερα . Στον κατάλογο αυτό καταγράφονται και οι οικισμοί Santa Veneranda (Αγία Παρασκευή), Molini de Magapotamo(Μύλοι Μεγαπόταμου) και San Zuanne Theologo (Άγιος Ιωάννης Θεολόγος). Ωστόσο, πρέπει να σημειώσω εδώ, ότι ο Fr. Barozzi ήταν γνώστης της περιοχής και κατέγραψε πιστά όλους τους κατοικημένους χώρους (χωριά, οικισμούς, μετόχια), όσο μικροί σε πληθυσμιακό μέγεθος κι αν ήταν,πλην των μοναστηριών, προκειμένου να δημιουργήσει κατάλληλες συνθήκες, για ν' ακολουθήσει η πληθυσμιακή απογραφή από τον Καστροφύλακα (Kastrofilaka) του έτους 1583. Έκτοτε οι απογραφές ,επίσημες και ανεπίσημες , διαδεχόταν η μία την άλλη και μας είναι γνωστές η απογραφή του Basilikata το 1630 , η πρώτη απογραφή επί τουρκοκρατίας το 1659, ακολούθησε το γνωστό Οθωμανικό Κτηματολόγιο (ΤΤ 822) το έτος 1670, το οποίο βέβαια δεν είναι ακριβώς απογραφή, γιατί συντάχθηκε για καθαρά φορολογικούς λόγους (φορολογία γης), ωστόσο μας δίνει πολλές πληροφορίες σε ότι αφορά τους οικισμούς, τους ιδιοκτήτες γης και το μέγεθος της ιδιοκτησίας τους και μας βοηθάει στην ταυτοποίηση οικισμών που δεν υπάρχουν σήμερα. Να προσθέσω, τέλος, τη δίτομη έκδοση του Isolario του V. Coronelli στη Βενετία το έτος 1686, η οποία έχει στοιχεία απογραφής οικισμών.
α. Το χωριό Αγία Παρασκευή.
Η επικρατούσα μέχρι σήμερα άποψη απ' όλους τους ερευνητές – μελετητές είναι ότι, ο οικισμός της ύστερης Βενετοκρατίας Αγία Παρασκευή (Santa Venerada), όπως καταγράφεται από τον Barozzi και τους λοιπούς απογραφείς της εποχής εκείνης, τοποθετείται στη θέση του γνωστού σύγχρονου οικισμού του δ.δ. Αρδάκτου του δήμου Αγίου Βασιλείου. Η άποψη αυτή είναι λάθος κι έρχεται να το διορθώσει το λεγόμενο Οθωμανικό Κτηματολόγιο, ο απογραφέας του οποίου θέλοντας να προσδιορίσει επακριβώς τη θέση της Μονής του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου (Πρέβελη), προσδιορίζει συγχρόνως και τη θέση του οικισμού της Αγίας Παρασκευής. Στη σελίδα 538 του Κτηματολογίου αναφέρεται: “Manastir-i Ayo Yani Seologo Lavrota der sinur-i Karye-i Yani ve Aya Paraski....”, που σε ελεύθερη μετάφραση λέει: “Μοναστήρι Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Λαυρώτη(;) στα σύνορα των χωριών Γιαννιού και Αγίας Παρασκευής....” Εδώ είναι ξεκάθαρο, ότι μιλάει για ένα άλλο χωριό της Αγίας Παρασκευής κι όχι αυτό του δ.δ. Αρδάκτου, το οποίο απέχει πολύ μακριά και δεν συνορεύει με το χωριό Γιαννιού. Ο μεσαιωνικός λοιπόν οικισμός της Αγίας Παρασκευής βρισκόταν δίπλα, αλλά από την ανατολική πλευρά του Μεγάλου Ποταμού και ανήκει σήμερα στην ιδιοκτησία της Μονής Πρέβελη, ως μετόχι. Σώζεται ανακαινισμένος ο μονόχωρος, καμαροσκεπής ναός της Αγίας Παρασκευής, για τον οποίο ο Μ.Μ.Παπαδάκις αναφέρει, ότι είναι πολύ παλαιός αλλά δεν σώζονται τοιχογραφίες. Σώζονται επίσης ερειπωμένες και οι κατοικίες του παλιού οικισμού. Ενδεικτικό επίσης στοιχείο είναι, ότι ο οικισμός καταγράφεται στο Κτηματολόγιο δίπλα από το χωριό Γιαννιού και στην ίδια γεωγραφική ενότητα με τα χωριά Ξερορείτισσα, Ταλιεράδω, Ασώματο και Λευκόγεια.
Ένα δεύτερο αποδεικτικό στοιχείο αναφέρεται πάλι στο Κτηματολόγιο, στο σημείο που καταγράφονται τα κτήματα της Μονής Πρέβελη, που λέει : “Der sinur-i Metoh-i Ayo Yiorgi Armina, der Karye-i Aya Paraski, tabi -i Ayo Basil” , εδώ αναφέρει ένα κτήμα της Μονής Πρέβελη στα σύνορα του χωριού Αγία Παρασκευή με το μετόχι Άγιος Γεώργιος Αρμινάς(;) έκτασης τέσσερα (4) τσερίπια, με 45 ελαιόδενδρα κι ένα μικρό μποστάνι. Το μετόχι Άγιος Γεώργιος, σύμφωνα με την παραπάνω αναφορά, είναι σίγουρα η γνωστή σήμερα περιοχή γύρω από τη Βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Ξυλομαχαίρι, που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση, βορειοδυτικά του χωριού Αγία Παρασκευή .
Τέλος, δεν είναι ξεκάθαρο αν αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα, επειδή υπάρχουν και στο Αμάρι και στην επαρχία Ρεθύμνης χωριά με το όνομα Αγία Παρασκευή, ενώ στην πρώτη απογραφή της τουρκοκρατίας το έτος 1659 αναφέρεται στην επαρχία Αγίου Βασιλείου με δύο οικίες., ενώ στο Κτηματολόγιο το 1670 καταγράφεται η Αγία Παρασκευή με τρεις οικογένειες-ιδιοκτήτες γης . Τα στοιχεία αυτά δείχνουν, ότι ο οικισμός αυτός δημιουργήθηκε στα χρόνια της ύστερης Βενετοκρατίας, όπως δημιουργήθηκαν πάρα πολλοί άλλοι στην Κρήτη από μικρές οικογενειακές ομάδες. Ήταν δηλαδή σύνηθες φαινόμενο την εποχή αυτή.
β. Άγιος Γεώργιος Ξενομαχαίρη ή Ξυλομαχαίρι;
Ωστόσο, παρουσιάζει ενδιαφέρον το σημερινό τοπωνύμιο της περιοχής γύρω από τον προαναφερόμενο Βυζαντινό κατάγραφο ναό του Άγίου Γεώργιου Ξυλομαχαίρι (ναός του 13ου αιώνα), γιατί η πρώτη επίσημη επωνυμία του, σύμφωνα με το Κτηματολόγιο, ήταν Αρμινάς (;), που είναι σήμερα ακατανόητη! Έκτοτε φαίνεται να επικράτησε και καθιερώθηκε μέχρι σήμερα η επωνυμία Ξυλομαχαίρι. Ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης στη μνημειώδη εργασία του “Το τοπωνυμικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου 2011, 183 και 192” προσπαθώντας να δώσει εξήγηση στο τοπωνύμιο αυτό αναφέρει: “ Είναι λόφος μυτερός με άφθονα ελαιόδεντρα (ξύλο), που από μακριά δίνει την εντύπωση ξύλινου μαχαιριού......”. Ωστόσο,παρόμοιες περιπτώσεις λόφων υπάρχουν άπειρες στην επαρχία, άρα εκ πρώτης όψεως η γνωμάτευση αυτή δε φαίνεται σωστή, όπως και κάποιες άλλες, οι οποίες δεν στηρίζονται πουθενά, για τούτο δεν τις αναφέρω.
H αλήθεια είναι ότι, το έτος 1670, στο Κτηματολόγιο σελ. 530, καταγράφεται να κατοικεί στην Ξερορείτισσα -διπλανό από τον Άγιο Γεώργιο χωριό- ο Seohare Iksenomayeri, ο Θεοχάρης Ξενομαχαίρης . Η οικογένεια λοιπόν αυτή συνδέθηκε με κάποιο τρόπο με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, με πιθανότερη εκδοχή να κατοίκησε εκεί, γιατί σώζονται τα ερείπια δύο μικρών οικημάτων και τάφοι πέριξ του ναού, ενώ σε πολύ κοντινή απόσταση υπάρχουν τα ερείπια ενός νερόμυλου, ο οποίος λειτουργούσε με τα νερά του ποταμού Μπουρτζούκου. Στο δε Κτηματολόγιο αναφέρεται ως μετόχι ο Άγιος Γεώργιος, αλλά χωρίς κατοίκους. Η σωστή λοιπόν επωνυμία του ναού, αλλά και του τοπωνυμίου ευρύτερα, είναι Άγιος Γεώργιος στο μετόχι Ξενομαχαίρη και ότι από παραφθορά της επωνυμίας Ξενομαχαίρη προήλθε το σημερινό ακατανόητο... Ξυλομαχαίρι.
γ. Μύλοι Μεγαπόταμου (Molini de Megapotamo)
Είναι γνωστή η θέση του Μύλου ή των Μύλων στον Μεγάλο Ποταμό που αναφέρει ο Fr. Barozzi και σώζονται μέχρι σήμερα μισοερειπωμένες οι εγκαταστάσεις τους, οι οποίες βρίσκονται στη δυτική όχθη του Μεγάλου Ποταμού, αλλά αρκετά νοτιότερα από το Κουρταλιώτικο Φαράγγι. Δεν είναι, όμως, γνωστό, ότι εκεί ήταν ένας αξιόλογος οικισμός, ο οποίος καταγράφεται από τον Καστροφύλακα το έτος 1583 με 56 κατοίκους (17 άντρες, 20 γυναίκες και 19 παιδιά), αλλά και από τον Fr. Basilikata το έτος 1630. Με την κατάληψη, όμως, του Ν. Ρεθύμνης από τους Τούρκους το έτος 1646 ο οικισμός φαίνεται να εγκαταλήφθηκε, γιατί έκτοτε δεν αναφέρεται.
δ. Το χωριό Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (San Zuanne Theologo)
Στην επαρχία Αγίου Βαιλείου αναφέρεται από τον Francesco Barozzi το χωριό San Zuanne Theologo, ενώ από τον Καστροφύλακα το 1583 καταγράφεται με την ίδια ονομασία και έχει 49 κατοίκους ( 17 άντρες, 22 γυναίκες και 10 παιδιά). Το 1659 αναφέρεται (Αyo Yani Avtu) Άγιος Ιωάννης Αβτού(;) με 6 οικίες και στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο το 1670 με τα ίδια ακριβώς στοιχεία, δηλαδή Άγιος Ιωάννης Αβτού, ενώ ο V. Coronelli το έτος 1686 το αναφέρει με το όνομα S.Gio.Acatho (Άγιος Ιωάννης Αγαθός).
Πρόκειται για τον μεσαιωνικό οικισμό Άγιος Ιωάννης Αλωτός του δ.δ. Κεραμέ, με μοναδικό απομεινάρι σήμερα το κατάγραφο Βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, που εορτάζει στις 8 Μαίου, από το οποίο προήλθε και η ονομασία του οικισμού. Η επωνυμία San Zuanne Theologo, όπως αναφέρεται από τον Barozzi το 1577, παραπλάνησε το Ν. Ψιλάκη στη μνημνειώδη εργασία του (Τα Μοναστήρια της Κρήτης τ.Β' , 386) και τον οδήγησε σε λάθος εκτίμηση, σύμφωνα με την οποία επιχειρεί να συνδέσει το όνομα του χωριού αυτού με το Πίσω Μοναστήρι του Πρέβελη. Ο Ψιλάκης βέβαια πήρε υπόψιν του μόνο την αναφορά του Fr. Barozzi και δεν υπολόγισε την απογραφή του Καστροφύλακα, η οποία κατηγορηματικά αποκλείει , λόγω της πληθυσμιακής σύνθεσης του χωριού (άντρες, γυναίκες, παιδιά), ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Ενώ η αρχική ονομασία του οικισμού ήταν Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, προς το τέλος της Βενετοκρατίας αναφέρεται και Άγιος Ιωάννης Agotto ή και Acatho. Αφαιρέθηκε δηλαδή η χαρακτηριστική επωνυμία Θεολόγος. Συνέβηκε τούτο, γιατί στα χρόνια της ύστερης Βενετοκρατίας ιδρύθηκε σε πολύ κοντινή απόσταση το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου (Πρέβελης) κι έπρεπε αυτά τα δύο να ξεχωρίζουν, για να μην υπάρχει σύγχυση. Κάτι ανάλογο συνέβηκε και με ένα άλλο μεσαιωνικό χωριό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, που και αυτό είχε το όνομα Άγιος Ιωάννης, στο οποίο, για να ξεχωρίζει, προστέθηκε η επωνυμία Καμένος..
Στην πρώτη απογραφή της Τουρκοκρατίας το 1659, αλλά και στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο του 1670 το χωριό αναφέρεται με την ακατανόητη επωνυμία Αβτού (Ayo Yani Avtu), ενώ στην απογραφή του έτους 1881 αναφέρεται για πρώτη φορά ως Άγιος Ιωάννης Αλωτός και η επωνυμία αυτή παραμένει μέχρι σήμερα.. Φαίνεται να καταστράφηκε (αλώθηκε) από τους Τούρκους στα γεγονότα της επανάστασης του Δασκαλογιάννη το έτος 1770, αλλά για το τι ακριβώς συνέβηκε και πως προήλθε η αλλαγή της επωνυμίας σε “Αλωτός” δίνονται κατατοπιστικές εξηγήσεις στις εργασίες των Μ.Μ.Παπαδακι “'Αη Γιάννης Αλωτός”,Κρητική Εστία 10, (1950), 19-20. , η οποία συμπληρώνεται από τον Κωστή Ηλ. Παπαδάκη στο “Τοπωνυμικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου”, 2011, 292-294.
