Α. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ - ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ.
Ο Μπουνιαλής στο έργο του “Ο Κρητικός Πόλεμος”, που εξιστορεί τη σταδιακή κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους μεταξύ των ετών 1645-1669, αφιερώνει λίγους, αλλά μεστούς σε περιεχόμενο στίχους για το Κέντρος και την περιοχή γύρω απ' αυτό, τη λεγόμενη Σύβριτο. Μάλιστα είναι ο πρώτος που εξυμνεί με τόσο γλαφυρό τρόπο την ομορφιά του τοπίου και επί πλέον αναφέρει και μια πολύ παλιά παράδοση για το βουνό αυτό. Λέει λοιπόν:
“....Θα πω και για τη Σύβριτο την καρποφορτωμένη
στα πωρικά και τα καλά περίσσα μυρισμένη,
το Κέντρος πούχεν εκατό βρύσες στα τριγυρά του
παράδεισον ετύχαινε να λέσι τ' όνομά του,
κι Αγαρηνός το πάτησε κι οι τόποι 'ναι δικοί του
τα όρη κι όλα τα χωριά, ογιά ξεφάντωσή του.....”
Ωστόσο, η αρχαιότερη γραπτή αναφορά για τις εκατό πηγές του Κέντρους αναφέρεται από τον καθολικό ιερωμένο Χριστόφορο Μπουοντελμόντι (Ctistoforos Byontelmonti), από τη Φλωρεντία της Ιταλίας, στο επίτομο βιβλίο του, ο οποίος επισκέφτηκε την άνοιξη του έτους 1415 τη Βενετοκρατούμενη τότε Κρήτη και το χωριό Μέρωνας στην Απάνω Σύβριτο.
Τη σκυτάλη, ως φαίνεται, πήρε η λαική μούσα, η οποία σαγηνευμένη από την ομορφιά του, ένεκα της αφθονίας του υγρού στοιχείου στην περιφέρειά του, που το κάνει τελικά να πλεονεκτεί έναντι των άλλων, υμνεί δεόντως το όμορφο αυτό βουνό, συγκρίνοντάς το, και μάλιστα σε κατάσταση έντονης αντιπαράθεσης, με τ' άλλα δύο βουνά της δυτικής Κρήτης. Το τραγούδι είναι γνωστό σ' ολόκληρο το Νησί και μάλιστα σώζεται σε πολλές παραλλαγές, όμως, με μία διαφοροποίηση, γιατί η λαική μούσα πρόσθεσε άλλη μία πηγή, την εκατοστή πρώτη, την οποία,όμως, επένδυσε με υπερφυσικές ιδιότητες και είναι η πηγή, που βγάζει το.... αθάνατο νερό!
Μία από τις πιο χαρακτηριστικές παραλλαγές αναφέρει:
“Τρία βουνά μαλώνουνε κι είναι να σκοτωθούσι
το Κέντρος και το Σφακιανό κι ο Γέρο Ψηλορείτης.
Το Κέντρος το μικρότερο το 'νε μηνά μαντάτα:
Σωπάτε σεις τα δυο βουνά μην περισσοκαυκάστε,
μα 'γω 'μαι το μικρότερο, μα 'χω εκατό μια βρύση,
έχω κι αθάνατο νερό, π' άθρωπος δεν το βρίσκει. “
Είναι αλήθεια, ότι ένα από τα πιο αξιοθέατα φαινόμενα της χειμερινής περιόδου, που παρουσιάζεται στο βουνό αυτό, είναι οι πολλές μικρομέγαλες νερομάνες που ξεπηδούν από μεγάλο υψόμετρο στο γρανιτένιο σώμα του βουνού, που είναι περισσότερο εμφανείς στη νοτιοανατολική πλευρά του, και σχηματίζουν σε πολλές περιπτώσεις πανέμορφους καταρράκτες και στη συνέχεια αφρισμένα κάτασπρα ρυακάκια, που κατηφορίζουν προς τον Ακουμιανό ποπταμό και το Νότιο Κρητικό Πέλαγος και το ευλογημένο υγρό στοιχείο συνεχίζει το αέναο ταξίδι του. Η αφθονία αυτή του υγρού στοιχείου στην περιοχή σχετίστηκε με τη λατρεία του Κραναίου Ερμή στην ευρύτερη περιοχή της αρχαίας και ισχυρής Μινωικής πόλης Συβρίτου, η οποία είχε υπό τον έλεγχό της ολόκληρο το βουνό Κέντρος, ολόκληρο το ανατολικό τμήμα της Κάτω Συβρίτου (δηλαδή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου), μέχρι τις νότιες ακτές του νησιού κι επεκτεινόταν ανατολικά μέχρι το επίνειό της, την αρχαία Σουλία, στον όρμο της Αγίας Γαλήνης. Είνα εξάλλου ενδεικτικό πως η αρχαία Σύβριτα εικόνιζε τον Ερμή στα νομίσματά της. Το δε επίθετο του θεού Ερμή, “Κραναίος” προέρχεται από τη λέξη κρήνη, που στην αρχαιοελληνική δωρική διάλεκτο λεγόταν κράνα (Τρούλης 2010, 352). Ωστόσο το Κραναίο ΄Αντρο στην Πατσό αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα διαχρονικής λατρείας, που έχει σχέση με τη φύση, ο νερό και την πλούσια βλάστηση.
Το πιθανότερο πάντως είναι, ότι το πλεόνασμα του νερού,που ξεπετάγεται το καταχείμωνο από μεγάλο υψόμετρο στο σώμα του βουνού, να προέρχεται από υπερχείλιση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα της περιοχής, αλλά γι αυτό πρέπει να αποφανθούν οι γεωλόγοι.
Οι γνώμες για το όνομα του βουνού Κέδρος ή Κέντρος, όπως ακούγεται σήμερα, διίστανται ! Προσωπικά, δεν νομίζω ότι το όνομα του βουνού έχει φυτωνυμική προέλευση. Δεν υπήρξε και δεν υπάρχει κανένα υπόλειμμα από το φυτό κέδρος. Ούτε γραπτή μαρτυρία υπάρχει γι αυτό. Απεναντίας,υπάρχουν και σήμερα στην λόχμη Απάνω Πλατανές τεράστια πρινάρια, δέντρα μνημεία της φύσης, δηλαδή χιλιάδων χρόνων, αλλά και στον Κισσό μεμονωμένοι αιωνόβιοι πρίνοι, καθώς και εκτεταμένες συστάδες πολλών στρεμμάτων,στο δε Σπήλι ο Βορίζης, είναι κατάφυτος καθώς και η περιοχή Χάσικα από πρινάρια, οι λεγόμενοι Πριναρέδες, που είναι υπολείμματα από τον δασικό πλούτο του βουνού. Τα φυτά που κυριαρχούσαν πρέπει να ήταν ο πρίνος και η δρυς . Εξάλλου έχομε στη βόρεια πλευρά του βουνού το χωριό Δρυγιές και τον παλιό οικισμό Δρυάδες κοντά στους Αποστόλους Αμαρίου, ενώ στον Κισσό υπάρχουν σήμερα δρυγιάδες πολλών αιώνων, ίσως και χιλιετίας. Ωστόσο το όνομα του βουνού άλλαζε ως φαίνεται συχνά και μας είναι γνωστές οι ονομασίες Κίνδριον, Κέδρος, Κέδριον, Κεδρισσόν και Κύνδριον (Πελαντάκης 1980, 60), απ' όπου προήλθαν οι σημερινές.
Ωστόσο,μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεωλογικό ανάγλυφο του βουνού. Η Ανάληψη, η κορυφή του, είναι στο ανατολικότερο μέρος με υψόμετρο 1777 μ. και καθώς το βουνό απλώνεται δυτικά – βορειοδυτικά ξεχωρίζουν οι μικρότερες κορφές Κούπος, Βορίζης , Σωρός και η Σάμιτος στη βόρεια πλευρά του, τις οποίες χωρίζουν το Κισσανό Φαράγγι και το Φαράγγι της Αγιάς Φωτιάς στο Σπήλι. Εκείνο όμως που ξεχωρίζει για το φυσικό του μεγαλείο,το απαράμιλλο φυσικό του κάλλος είναι ο Φαράγγι του Αγίου Αντωνίου στην Πατσό.
Το Οροπέδιο Γιους Κάμπος -μεταξύ του Σωρού και του Κέντρους- είναι γνωστό για τα άνυδρα κηπευτικά του. Εκτός του ότι είναι πολύ παραγωγικό μέρος, είναι και βοτανικός παράδεισος. Είναι από τα ελάχιστα μέρη στην Κρήτη, που συναντούμε την άνοιξη την αυτοφυή κόκκινη τουλίπα Tulipa Doerfleri, αλλά και τα πιο εντυπωσιακά είδη ορχιδέας. Η ονομασία του Οροπεδίου προήλθε από τη χρήση του χώρου από την Αρχόντισσα ή Αιγιδού Μαρία το γένος Αρκολέου (Τσιγδινός 2019, 151-182), της οποίας υπήρξε ιδιοκτησία. Το Οροπέδιο αυτό, δηλαδή τση Αιγιδούς Μαριώς ο Κάμπος, έγινε από συνεκφορά των ονομάτων τση Γιδούς ο Κάμπος> τση Γιους ο Κάμπος (Πελαντάκης 1980, 59), Έτσι δημιουργήθηκε το περιφραστικό αυτό τοπωνύμιο. Ακούγεται, όμως, και τση (Γι) - Δούς ο Κάμπος , που,κι αυτό, προέρχεται από την ίδια παράδοση. Ως επισκέψιμος χώρος στο Οροπέδιο, προκειμένου να θαυμάσει ο επισκέπτης το μεγαλείο της φύσης, προσφέρεται
η πηγή τ' Άη Γιάννη με τους πανύψηλους πλατάνους και το κρυστάλλινο νερό, που ξεπετάγεται από μια σχισμή του βράχου.
Περιμετρικά, αλλά και σ' όλόκληρη την επιφάνεια του βουνού υπάρχουν πολλά σπήλαια και σπηλαιοβάραθρα. Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι το σπήλαιο Μαργιλέ των Ελενών, στο οποίο μαρτυρείται ανθρώπινη δραστηριότητα από τα Νεολιθικά χρόνια, ο Κυνηγόσπηλιος, σε υψόμετρο 1770 μ., νότια του οικισμού Γουργούθοι, του Προφήτη Ηλία, λίγο πιο κάτω από την κορυφή του Κέντρους, η Φανταξοσπηλιάρα στο Δουμαριό και πολλά άλλα. Επίσης είναι γνωστός και ο Χα ι νόσπηλιος, νότια από τον Γερακάρη, στο όρος Κέντρος, ο οποίος πήρε το όνομά του από τους χα ί νηδες , τους ανυπότακτους Κρητικούς, τους οποίους φιλιξένησε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Εκεί έκρυψαν για λίγο και τον Γερμανό Στρατηγό Κράιπε, μετά την απαγωγή του, το 1944. (Τρούλης 2010, 288)..
Β. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ - ΜΝΗΜΕΙΑ
Στις πλαγιές του -βόρεια και νότια- είναι κτισμένα πολλά χωριά, τα λεγόμενα χωριά του Κέντρους, τα οποία εκτείνονται από το Χωρδάκι μέχρι και την Πατσό και από το Σπήλι μέχρι την Ορνέ. Καθένα από αυτά έχει τη δική του ιστορική πορεία, για τούτο δεν θ' αγγίξω το κεφάλαιο αυτό. Θ' αναφέρω μόνο γενικότερα ιστορικά στοιχεία, που αφορούν τμήματα του βουνού ή το σύνολό του, όπως είναι:
Κατά την Υστερομινωική περίοδο, μέχρι και την Πρωτοβυζαντινή, δηλαδή μέχρι το έτος 823 μ.Χ. κυριαρχούσε στην περιοχή η αρχαία Σύβριτος, μία από τις σημαντικότερες πόλεις της δυτικής Κρήτης, που βρισκόταν πάνω από το χωριό Θρόνος Αμαρίου. Εξουσίαζε όχι μόνο την εύφορη κοιλάδα του Αμαρίου, το βουνό Κέντρος στο σύνολό του, αλλά και το ανατολικό τμήμα της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Ως επίνειό της δε είχε την αρχαία Σουλία, στον όρμο της Αγίας Γαλήνης. Προκειμένου να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των κατοίκων της Συβρίτου στις κτήσεις νότια του Κέντρους, υπήρχε Μινωική Στράτα, η οποία ξεκινούσε από την Σύβριτο, περνούσε από την περιοχή του Γερακάρη, διέσχιζε κάθετα το βουνό Κέντρος από το πιο προσβάσιμο σημείο του, που είναι το στρατηγικό πέρασμα Τράχηλας και κατέληγε στο χωριό Δουμαριό (σήμερα Κεντροχώρι).. Ο Μινωικός αυτός δρόμος ήταν σε μεγάλη χρήση μέχρι τη δεκαετία του 1970 και είναι ευδιάκριτος μέχρι σήμερα, γύρω από τη θέση Τράχηλας. Προς το τέλος της Πρωτοβυζαντινής περιόδου και συγκεκριμένα από τον 7ο μ.Χ.αι , οπότε αρχίζουν οι αραβικές επιδρομές και η πειρατεία, εγκαταλείπονται σταδιακά οι παραλιακοί οικισμοί στη νότια ακτή της Κρήτης και αναπτύσσονται οικισμοί στις πλαγιές των βουνών για ασφάλεια και στην ενδοχώρα
Τα τελευταία χρόνια ανακαλύφθηκε πάνω από το χωριό Ορνέ, στο ύψωμα Κάστελλος, που είναι στην νοτιοανατολική απόληξη του όρους Κέδρος , ακρόπολη- καταφύγιο με πρόσθετη παρουσία οχυρωματικού τείχους, η οποία χρονολιγείται στα τέλη της εποχής του χαλκού και της πρώιμης εποχής του σιδήρου (Υστερομινωική ΙΙΙ Γ' περίοδο).. (Κάντα 2014, 183-192). Επίσης, πριν από αρκετά χρόνια αποκαλύφθηκε από τους αρχαιολόγους ένα Μινωικό ανάκτορο στο Μοναστηράκι..
Τη Δευτεροβυζαντινή περίοδο (961-1204), που ήταν περίοδος ήρεμη και παραγωγική, έχουν τη αφετηρία τους πολλά χωριά στις πλαγιές του Κέντρους. Φαίνεται δε τούτο από τους πολλούς αγιογραφημένους ναούς του 12ου και 13ου αιώνα ένθεν και ένθεν του βουνού. Ο ερειπωμένος σήμερα ναός της Παναγίας των Πατσών, που κτίστηκε αρχικά κατά τον 11ο ή 12ο αι. δείχνει, ότι η περιοχή εκεί ήταν σε μεγάλη ακμή. Μνημείο αντίστοιχης περιόδου θεωρείται και ο κατάγραφος ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, στην τοποθεσία Φώτης (12ος αι.),κοντά στον Γερακάρη. Εκεί, βέβαια, υπήρξε ακμαίος μεσαιωνικός οικισμός.
Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας 1204/1211 – 1645/1669, που υπήρξε η πιο μακροχρόνια ξενική κατοχή στην Κρήτη, έχομε πολλά και αξιόλογα μνημεία στις πλαγιές του Κέντρους, όπως το μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος (πρώτο μισό του 14ου αι.), η μονή Καλόειδαινας,, οι αγιογραφημένοι ναοί στο Σπήλι, στον Κισσό, στο Δουμαργιό, τον Πλατανέ, ο ναός των Ταξιαρχών στον ακατοίκητο σήμερα οικισμό Γομαράς και τα αξιόλογα μνημεία στα χωριά του Αμαρίου Γερακάρης, Καρδάκι, Σμιλές, Ελένες, Βρύσες, Μέρωνας, Μοναστηράκι, Πετροχώρι, κλπ. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν, ότι στην περιοχή περιμετρικά του βουνού υπήρξε έντονη η παρουσία του Ελληνορθόδοξου στοιχείου. Μάλιστα την περίοδο αυτή πέρασαν από την περιοχή βυζαντινές, αριστοκρατικές οικογένειες, όπως οι οικογένειες Καλλέργη, Χορτάτση, Σκορδίλη, Αρκολέων, Γαβαλά και Βαρούχα,, οι οποίες άφησαν το αποτύπωμά τους Αυτό φαίνεται από τα μνημεία, που φαίρονται ως κτήτορες, αλλά και τη Συνθήκη των Δύο Συβρίτων, η οποία υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του έτους 1234, από τους Βενετούς και τις οικογένειες των επαναστατών (Σκορδίληδων, Μελισσηνών και Αρκολέων). Αυτό είναι ευδιάκριτο και στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο (ΤΤ 822).
Το Κέντρος προσφέρθηκε και προσφέρεται σαν ο ιδεώδης τόπος και τέλειο κρησφύγετο άτακτων επαναστατικών στοιχείων από τα παλιά χρόνια.. Ως τέτοιο χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα την περίοδο της Βενετοκρατίας, όπου πολλοί νέοι άνδρες του αγροτικού πλυθησμού της περιοχής,, από 14-60 ετών, κατέφευγαν προκειμένου να γλιτώσουν από την υποχρεωτική ναυτολόγησή τους από τους Βενετούς για κωπηλάτες στις γαλέρες τους, που ήταν από τις πιο επαχθέστερες υπηρεσίες.. (Τσικνάκης 2014, 566).
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1645-1898) έχουν καταγραφεί πολλά και αξιόλογα περιστατικά, όπως η καταστροφή της μονής Αγίου Πνεύματος από τους Τούρκους και η μάχη στον Καψαλέ Σπηλίου την ίδια ημέρα, 15 Ιουνίου 1821, Η καταστροφή της Καλόειδαινας στο Άνω Μέρος το 1823 και η δράση του ηρωικού Γιάννη Ασουμανή από την Κρύα Βρύση το έτος 1822 .(Πελαντάκης 2022, 87-93). Την περίοδο αυτή (1821-1830) διακρίνεται ο οπλαρχηγός Ιωάννης Μοσχοβίτης από το χωριό Αποσέτι (σημερινό Πετροχώρι) Αμαρίου.
Ωστόσο, ο γνωστός Χα ι νόσπηλιος στον Γερακάρη, η Χα ι νότρυπα στην Κρύα Βρύη και όχι μόνο αυτά,σε συνδυασμό με το δημοτικό τραγούδι, που έχει καταγράψει ο Θ.Δετοράκης (Δετοράκης 1976, 38) πιστοποιούν τη γενικευμένη δράση των κατοίκων της περιοχής εναντίων των Τούρκων. . Το τραγούδι λέει:
“Αητός του Κέντρου σε σπηλιά κάθεται κι ανιμένει,
πότε να κάμει ξαστεριά, να λυώσουνε τα χιόνια,
να κατεβεί στο Βρύσηνα, κάτω στα Κατωμέρια,
να πνίξει με τα νύχια ντου αγάδες και πασάδες,
που τυραννού τσι Χριστιανούς......”
Κατά τη διάρκεια της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης 1866-69 διακρίνεται για τη δράση του ο οπλαρχηγός Αναγνώστης Κατσαντώνης από το Άνω Μέρος. Την ίδια περίοδο (8 Δεκεμβρίου 1868) στη μάχη Τράχηλας – Άγιο Πνεύμα, στη νοτιοδυτική πλευρά του Κέντρους, ηττήθηκαν με μεγάλες απώλειες οι εθελοντές Μανιάτες, κάποιοι Ρουμελιώτες αγωνιστές, που βρέθηκαν εκεί και ντόπιοι οπλαρχηγοί.. Προς τιμήν των αγωνιστών αυτών στήθηκε περίτεχνο μνημείο έξω από τη μονή Αγίου Πνεύματος, από τη Μοναστηριακή Επιτροπή το έτος 2005, το οποίο φιλοτέχνησε ο Μελαμπιανός γλύπτης Βαγγέλης Ψυλλάκης . Στη βάση του αναγράφεται:
“Στους διακόσιους Λάκωνες, Κρήτες και Ρουμελιώτες αγωνιστές
που μαχόμενοι για την ελευθερία της Κρήτης υπό τον
Δημήτριο Πετροπουλάκη έπεσαν εδώ την 8η Δεκεμβρίου 1868
το μνημείο τούτο με ευγνωμοσύνη αφιερώνουμε. “
Μετά το έτος 1870 δραστηριοποιούνται στην περιοχή αρκετοί μεμονομένοι τουρκομάχοι αγωνιστές, όπως ο Ταταρογιάννης στον Γερακάρη, ο Στεφανής Σταματάκης από την Καρέ Ρεθύμνης, που έδρασε στον Κισσό και ο Γεώργιος Μιχ. Κατεργαράκης ή Γαβρίλης από την Κρύα Βρύση κ.α.
Κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής (1941-44) λειτούργησε ως κρησφύγετο ανταρτών ο χώρος στη θέση Κισσαύχια, δίπλα από το στρατηγικό πέρασμα Τράχηλας , αλλά από τη βόρεια πλευρά του βουνού., όπου υπάρχει πηγή νερού και πετρόκτιστο κτίσμα.. Πιθανόν και σε άλλα σημεία του βουνού. Οι απαγωγείς, του στρατηγού Κράιπε, μαζί με τον “πολύτιμο αιχμάλωτό τους” πέρασαν από τον Ψηλορείτη στα χωριά της Αμπαδιάς Νίθαυρη, Αποδούλου και Αγία Παρασκευή κι από εκεί στη βόρεια πλευρά του Κέντρους , μέχρι την Πατσό κι από εκεί στο χωριό Φωτεινού Ρεθύμνης Με το πρόσχημα αυτό οι Γερμανοί λεηλάτησαν και κατάστρεψαν τα χωριά του Αμαρίου Γερακάρη, Γουργούθους, Βρύσες, Καρδάκι, Σμιλέ, Άνω Μέρος, Δρυγιές και Κρύα Βρύση Αγίου Βασιλείου στις 22 Αυγούστου1944 κι εκτέλεσαν συνολικά 158 άνδρες και 6 γυναίκες.
Τέλος, εκτός από τα Μινωικά και Χριστιανικά μνημεία, που συνοπτικά ανάφερα πιο πάνω, υπάρχει περιμετρικά του βουνού ένα αξιολογότατα πλέγμα μνημείων νεοτέρων χρόνων, που έχουν σχέση με τις δραστηριότητες των κατοίκων της περιοχής, όπως γέφυρες, κρήνες και νερόμυλοι. Ενδεικτικά αναφέρω τον καταπληκτικό νερόμυλο της Αγιάς Φωτιάς στο Σπήλι και την Καμάρα του Μανουρά, κάτω από το Χωρδάκι Αμαρίου. Επίσης υπάρχουν και σύγχρονες υποδομές ,όπως οι εγκαταστάσεις αναρρίχησης στη Γρε Δάφνη Κρύας Βρύσης και οι κατασκηνώσεις στον Μέρωνα.
Γ. ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΞΙΟΤΙΜΟΥΣ ΔΗΜΑΡΧΟΥΣ ΑΜΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Το βουνό Κέντρος ή Κέδρος είναι ένα πολύτιμο δώρο της φύσης στην περιοχή, που ενώνει τους Δήμους Αγίου Βασιλείου και Αμαρίου. Η εξάπλωση του τουρισμού στην ενδοχώρα και οι εναλλακτικές δράσεις και μορφές του, μας προτρέπουν να αξιοποιήσομε αυτό το δώρο προς ώφελος των περιοχών ένθεν και ένθεν του βουνού.
Προτείνω, ως πρώτο βήμα, την από κοινού έκδοση ενός βιβλίου, το οποίο θα περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του βουνού ( Λαογραφικά, ιστορικά, αποτύπωση γεωλογικού ανάγλυφου και γενικότερα γεωλογικά στοιχεία . Βοτανολογικά στοιχεία . Αρχαίοι δρόμοι και σύγχρονα οδοιπορικά μονοπάτια,( Ε4 ) κι επιμέρους διαδρομές . Μνημεία κι επισκέψιμοι χώροι. Σύγχρονες εγκαταστάσεις. Ήθη κι έθιμα - Πολιτιστικές εκδηλώσεις με διαχρονικό χαρακτήρα κλπ. Περιληπτικά το σύγγραμμα αυτό πρέπει να μεταφραστεί και να αναρτηθεί στον ιστότοπο κάθε Δήμου, προκειμένου ν' αποτελέσει ένα πρώτο, αλλά αναγκαίο βήμα, για την ανάδειξη του βουνού.
