Του Στέλιου Παπαδάκη
Ιστορικού Ερευνητή
Η καταγωγή και ιστορική πορεία της οικογένειας των Κουρμούληδων της Μεσαράς[1] δεν έχει φωτιστεί επαρκώς ιδιαίτερα στο επίπεδο που αναλογεί στην προσφορά της στους εθνικούς αγώνες. Χάνεται στην περίοδο της πρώιμης ενετοκρατίας ή και ενωρίτερα[2]. Οι ιστορικοί του μέλλοντος έχουν πολλά ν’ αναδείξουν γι’ αυτή τη σημαντική οικογένεια και ιδιαίτερα για τον αρχηγό της την περίοδο της επανάστασης του 1821, τον Μιχαήλ – Χουσεΐν Κουρμούλη. Ας δούμε εν τάχει την ιστορική των πορεία.
Α΄ Ενετοκρατία
Βρισκόμαστε στην καρδιά της εποχής της φεουδαρχίας. Το ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος ή Βυζαντινή αυτοκρατορία έχει εξασθενίσει αρκετά ιδιαίτερα ύστερα από την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Φράγκους. Η Κρήτη αγοράστηκε από τους Ενετούς[3]. Για 10 περίπου χρόνια πολέμησαν και εξεδίωξαν τους Γενουάτες που έσπευσαν να την προκαταλάβουν. Η «Γαληνοτάτη Δημοκρατία» κράτησε το νησί σαν αποικία για 460 περίπου χρόνια από το 1210 έως το 1669 όταν εκπόρθησε τον Χάντακα ή Μεγάλο Κάστρο ο Τούρκος ναύαρχος Αχμέτ Κιοπουρλής. Από την αρχή της κατάκτησης έως το 1365 η Κρήτη αναστατώνεται από 27 περίπου μικρές ή μεγάλες επαναστάσεις τις οποίες προκαλούν οι αρχοντικές οικογένειες των Αγιοστεφανητών, των Σκορδίλων, των Μελισσηνών, των Δρακοντόπουλων, των Χορτάτζηδων. Μεγαλύτερη όλων ήταν η επανάσταση του Αλεξίου Καλλέργη, ο οποίος ταπείνωσε τη Βενετία αναγκάζοντάς την να υπογράψει συνθήκη συμφιλίωσης. Συνεχίζουν τις επαναστάσεις οι Ψαρομήλιγγοι και οι Καψοκαλύβεςτις οποίες καταπνίγει στο αίμα ο σύμμαχος πλέον των Ενετών Αλέξιος Καλλέγης. Εξ’ αιτίας της βαριάς φορολογίας συμμαχούν οι Βενετοκρητικοί με τους Αρχοντορωμαίους[4] και στην επανάσταση του 1362-1365 καταλύουν τις ενετικές αρχές και εγκαθιδρύουν «τη Δημοκρατία του Αγίου Τίτου». Οι Ενετοί επανέρχονται με υποσχέσεις και προνόμια που γίνονται αποδεκτά. Έως την τουρκική κατάκτηση έχουμε σχετική ηρεμία για 300 περίπου χρόνια. Σ’ αυτή την περίοδο σημειώνεται οικονομική ανάπτυξη. Το επίπεδο ζωής των Κρητικών έχει μια σχετική άνοδο. Παρατηρείται αξιόλογη πνευματική και πολιτισμική κίνηση. Όσοι έχουν οικονομική ευχέρεια σπουδάζουν στις σχολές της Ιταλίας[5]. Η λατινική εκκλησία υποχωρεί και ενδυναμώνει η ορθόδοξη που είχε υποστεί διωγμούς τις πρώτες δεκαετίες Μετά την πτώση της Θεσσαλονίκης και αργότερα της Πόλης στους Τούρκους, πολλοί μορφωμένοι και λόγιοι καταφεύγουν στην Κρήτη. Την ίδια εποχή αναπτύσσεται η ποίηση, το θέατρο και οι καλές τέχνες[6].
Η δύναμη βέβαια της Μητρόπολης βαίνει μειούμενη. Το εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου στο οποίο στηριζόταν, εξασθενεί. Τώρα η Ευρώπη ύστερα από τον περίπλου της Αφρικής[7] και την ανακάλυψη της Αμερικής[8] παύει να εφοδιάζεται από την εγγύς Ανατολή μέσω των καραβανιών που ακολουθούσαν το δρόμο του μεταξιού και άλλους μικρότερης σημασίας. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις αναδεικνύουν τις νέες ναυτικές δυνάμεις που με χρονολογική σειρά α) Πορτογαλία, β) Ισπανία, γ) Ολλανδία, δ) Αγγλία κυριαρχούν ενώ η Γένουα και η Βενετία υποχωρούν.
Την ίδια περίοδο η οθωμανική αυτοκρατορία βρίσκεται στην μεγαλύτερη ισχύ. Σταμάτησε βέβαια η εξάπλωσή της ύστερα από τις ήττες που υπέστη στη ναυμαχία της Ναυπάκτου[9] το 1571 και στην Β΄ Πολιορκία της Βιέννης το 1683. Και στις δύο αυτές ήττες συνέβαλλαν οι Πάπες και οι υπ’ αυτών υποκινούμενες δυνάμεις[10]. Η Βενετία αδυνατίζει και χάνει ένα – ένα τους εμπορικούς της σταθμούς και τα φρούρια που τους υπεράσπιζαν. Το 1669 χάνει και τη σημαντικότερη αποικία της, την Κρήτη[11].
Οι Κουρμούληδες στην Ενετοκρατία
Δεν έχουμε πολλά στοιχεία την περίοδο αυτή και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Βέβαιο είναι πως κατέχουν μεγάλη κτηματική περιουσία στη δυτική Μεσαρά. Η οικογένεια ισχυροποιείται οικονομικά άρα και στρατιωτικά όλη την Ενετοκρατία ενώ γίνεται χορηγός σε χρήματα και άνδρες αρκετών επαναστάσεων. Παράλληλα τα μέλη της έχοντας τα οικονομικά μέσα, ταξιδεύουν και μορφώνονται στις Ιταλικές πόλεις, αλλά και κατ’ ιδίαν από τους λόγιους που διέτριβαν κοντά των, υπό την προστασία των. Το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που πολιτεύτηκαν μέσα κι έξω από το φέουδο και ο οποίος έγινε παράδοση για αυτούς. Κέντρο ήταν το χωριό Κουσές, όπου κατείχαν τους 2 πύργους, μνημεία αρχιτεκτονικής και ασφάλειας. Η γη που κατέχουν δεν είναι κατ’ ανάγκη ενιαία. Παρεμβάλλονται εκατοντάδες μικροιδιοκτήτες, τα προϊόντα των οποίων όταν πρόκειται να εξαχθούν τα διαχειρίζονται οι Κουρμούληδες. Οι κολίγοι ακτήμονες που δουλεύουν για την οικογένεια έχουν καλή μεταχείριση. Αυτό προκύπτει εκ του αποτελέσματος πως ποτέ δεν ακούστηκε βιαιοπραγία, εκδιωγμός ή ταπείνωση στο φέουδό τους.
Πως προέκυψε ο πλούτος της οικογένειας
Εκ προοιμίου δεχόμαστε πως η ιδιοκτησία των προέρχεται από προσφορά ή του Βυζαντινού κράτους ή του Ενετικού ανάλογα με την προέλευσή των. Το κληροδότημα αυτό όμως το δούλεψαν, το ανέδειξαν, το αξιοποίησαν, το μεγέθυναν με σύνεση, με ρεαλισμό, με σωστό υπολογισμό, με όραμα, με ανθρωπισμό[12]. Είχαν βαθιά θεμελιωμένη την πεποίθηση πως οι άνθρωποι που δουλεύουν γι’ αυτούς είναι απείρως πιο αποδοτικοί με το καλό, τη σωστή συμπεριφορά και αμοιβή. Το περίσσευμα που προέκυπτε από την χρηστή διαχείριση, επέστρεφε και στους Κολίγους[13].
Η θρησκευτική Πολιτική των Κουρμούληδων
Οι ιδέες της Αναγέννησης απομάκρυναν τους ανθρώπους από την θρησκοληψία και την τυπολατρία. Τις ενστερνίστηκαν απόλυτα οι Κουρμούληδες. Άλλωστε σ’ αυτό ευνοούσε η ανεξίθρησκη πολιτική της Βενετίας. Πρώτα είμαστε Ενετοί και ύστερα Καθολικοί, διακήρυσσαν. Το δόγμα των Κουρμούληδων ήταν: Πρώτα είμαστε άνθρωποι (ανεξάρτητα θρησκείας ή δόγματος) και ύστερα Χριστιανοί ορθόδοξοι. Παρατηρώντας την πολιτική της καθολικής εκκλησίας με τα συγχωροχάρτια και τις πυρές της Ιεράς Εξέτασης αλλά και τις ίντριγκες του ανώτερου κλήρου της ορθόδοξης εκκλησίας, ιδιαίτερα στην αναρρίχηση στον πατριαρχικό θρόνο, αποστασιοποιήθηκαν[14]. Αυτό δεν σημαίνει πως η θρησκευτική των πίστη ήταν αμβλημένη ή χαλαρή. Υπηρετούν την ορθοδοξία και τις διδαχές του Ιησού, χωρίς φαρισαϊσμούς, φανφάρες, επιδείξεις. Όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του ίδιου θεού δεν ευθύνονται για τη θρησκεία ή το δόγμα που βρήκαν από τους γονείς των και ελέγχονται μόνο για τις πράξεις των. Την ίδια πολιτική είχαν την Ενετοκρατία, την ίδια ακολούθησαν και την Τουρκοκρατία με πάρα πολλές δυσκολίες και προσπάθειες τη δεύτερη.
Πρώτη Τουρκική Περίοδος
Η περιοχή της Μεσαράς πέφτει στους Τούρκους, περί το 1644-1645. Η νέα (οθωμανική) αρχή δεν είναι ανεξίθρησκη.ΟιΚουρμούληδες βρέθηκαν σε μέγιστο δίλημμα όπως και οι περισσότεροι πλούσιοι κτηματίες, δηλαδή κρατάμε τη θρησκεία μας και τα χάνουμε όλα ή προσχωράμε στο Ισλάμ επιφανειακά, ιδιαίτερα στα πέντε βασικά του σημεία, που δε διαφέρει ουσιαστικά από το χριστιανισμό[15].Προτίμησαν το δεύτερο.
Οι Κουρμούληδες από τη θέση ισχύος που ήσαν και παρέμειναν από τη μια πλήρωναν κανονικά τους φόρους, σαν παραγωγοί και σαν εξαγωγείς (2 φόρους), πρόσφεραν δώρα στους ανθρώπους της εξουσίας, ενίσχυαν τα βακουφικά ιδρύματα. Από την άλλη σαν πραγματικοί χριστιανοί και ουμανιστές βοηθούσαν και στήριζαν κάθε διωκόμενο και πάσχοντα που ήσαν κυρίως οι χριστιανοί. Οι ακτήμονες βρήκαν αξιοπρεπή εργασία και διαμονή στην περιοχή που ώριζαν.
Έχει γραφτεί, χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί, πως ζήτησαν την άδεια -γνώμη του πατριάρχη Ιεροσολύμων Νεκταρίου για να παραμείνουν κρυπτοχριστιανοί (δηλαδή τυπικοί αρνητές της πίστης του Ιησού) και την πήραν, ενώ οι οικουμενικός Πατριάρχης τους την αρνήθηκε. Με την πάροδο των χρόνων «μελέτησαν» την Οθωμανική εξουσία και τον τρόπο που πολιτευόταν, έτσι που σε κάθε δύσκολη περίσταση ν’ αντιδρούν θετικά (εδώ πρέπει να σημειώσω πως οι δολοφονίες Τούρκων εκβιαστών από τον ίδιο τον πρωτοκαπετάνιο Μιχάλη (Χουσεΐν) Κουρμούλη δεν έχουν ιστορική βάση…
Οι Κουρμούληδες όντας τυπικά Μουσουλμάνοι ούτε τα παιδιά τους στάλθηκαν στους γενίτσαρους, ούτε υπέστησαν άλλου είδους διωγμούς από τους οποίους υπέφεραν οι χριστιανοί. Στον τόπο όμως που εξουσίαζαν, κανείς δεν διώχτηκε, κανείς δεν καταπιέστηκε. Αυτό προκαλούσε τους γύρω αγάδες οι οποίοι πολλές φορές τους κατήγγειλαν στους Πασάδες στο Μεγάλο Κάστρο. Αυτοί όμως είτε επειδή είχαν τα συχνά «δωράκια» από την οικογένεια, είτε επειδή στη Μεσαρά υπήρχε ησυχία, ηρεμία και κοινωνική ειρήνη (πράγμα που βόλευε την Υψηλή Πύλη), είτε γιατί οι φόροι πληρώνονταν ανελλιπώς, αδιαφορούσαν.
Στις φροντίδες βέβαια των Κουρμούληδων, υπήρχε το στοιχείο της άμυνας και της ισχύος αφού διατηρούσαν ικανό σώμα ενόπλων (πεζών και ιππέων) για να αντιμετωπιστεί κάθε είδους επιβουλή ή πλιάτσικο.
Την πρώτη οθωμανική περίοδο δεν σημειώνονται αξιόλογες επαναστάσεις. Αυτή η ειρηνική περίοδος στα πλαίσια του ισχυρότατου Οθωμανικού κράτους χωρίς εσωτερικά σύνορα ευνοεί την αύξηση της παραγωγής και το εμπόριο[16].
Παραγωγή, Εξαγωγές, Εισαγωγές
Οι Κουρμούληδες κατέχουν την πλέον γόνιμη περιοχή της Κρήτης. Παράγουν το πρώτιστο αγαθό για τη διατροφή των ανθρώπων, το σιτάρι[17]. Για να υπάρχει όμως καλή σοδειά, πρέπει να εφαρμόζεται η αμειψισπορά, η εναλλαγή δηλαδή στην σπορά δημητριακών και οσπρίων για να ενδυναμώνει η γη όταν βέβαια δεν υπήρχαν λιπάσματα[18].
Παράγονταν επίσης μαγερέματα, δηλαδή κουκιά, φακή, βίκος, ρόβι, κτηνοτροφικά κουκιά. Το στάρι κάλυπτε το μεγαλύτερο όγκο των εξαγωγών, μεγάλο ποσοστό του οποίου πήγαιναν στα Σφακιά[19], στο Χάντακα και σ’ άλλα αστικά κέντρα. Η συντριπτική πλειοψηφία του όγκου των εξαγωγών γινόταν με πλωτά μέσα λόγω της παντελούς έλλειψης στη νότια Κρήτη δρόμων για τροχήλατα αμάξια. Εξάγονται επίσης όσπρια, λινάρι, κρασί (την εποχή της ενετοκρατίας πάρα πολύ προς Αγγλία και Φλάνδρα). Λίγο σχετικά λάδι, βρώσιμες ελιές, ακατέργαστα δέρματα, μαλλί, ξυλεία. Στα υπόλοιπα αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα, δηλαδή μέλι, κερί[20], φρούτα, τυροκομικά, μεταξοκούκουλα, ή περιοχή ήταν αυτάρκης και υπήρχε μόνο περιστασιακή εξαγωγή[21].
Στο Φέουδο των Κουρμούληδων λειτούργησε και ανθηρή βιοτεχνία, οικοτεχνία ή όπως θα λέγαμε σήμερα, δευτερογενής παραγωγή.
Τα προϊόντα της πρωτογενούς παραγωγής μεταποιούνται: το μαλλί γίνεται ρούχα και κλινοσκεπάσματα, το λινάρι νήμα, η τρίχα της αίγας ρασιές. Λειτουργούν δεκάδες νερόμυλοι[22] και ζωήλατα ελαιοτριβεία.
Από το λάδι παράγεται και σαπούνι. Άλλοι τεχνίτες δουλεύουν το σίδερο (χαρκιάδες), τον χαλκό, τον κασσίτερο. Κατασκευάζονταν εργαλεία, μαχαίρια και σκεύη. Τα πήλινα της η Μεσαρά τα προμηθεύεται από το Θραψανό και το Μαγαρικάρι. Εισάγονται επίσης κατεργασμένα δέρματα, υφάσματα, κοσμήματα. Επίσης καφές και ζάχαρη σε μικρότερες ποσότητες, λόγω του μεγάλου κόστους[23]. Από τη Μάλτα εισάγονται όπλα[24]. Από την Κωνσταντινούπολη εισάγονται αλίπαστα του Εύξεινου Πόντου. Άλλες εισαγωγές είναι οι ντόγες για ξυλοβάρελλα, σαντορινιό χώμα για συγκολλητική ουσία στην τοιχοποιία και είδη κεραμοποιίας.
Μεταφορές
Οι χερσαίες μεταφορές ήσαν πολύ περιορισμένες και αφορούσαν τις γειτονικές της Γόρτυνας περιοχές. Κατά το μέγιστο μέρος των διεξάγονται δια θαλάσσης από τους Καλούς Λιμένες ή από όρμους του κόλπου της Μεσαράς. Τα Σφακιανά καράβια που εκτοπίζουν σιγά – σιγά όλους τους ανταγωνιστές των είναι στην αρχή αγορασμένα από τη Γαλλία δεύτερο χέρι και στη συνέχεια ναυπηγημένα στον Μπρόσγιαλο, όπου υπήρχε άφθονη ξυλεία των Λευκών ορέων. Οι ναυπηγοί ήσαν Δωδεκανήσιοι ή Κυκλαδίτες. Στα Σφακιά έλειπαν οι παντός είδους τεχνίτες. Στη ναυπήγηση των Σφακιανών πλοίων «είχαν πέσει», σύμφωνα με τον Κωστή Χρηστάκη «ΚρητώνΕπιχειρείν» σελ 249, οθωμανικά κεφάλαια. Προκύπτει η ερώτηση: Ποιος Τούρκος θα χρηματοδοτούσε τους Σφακιανούς; Ο γράφων υποψιάζεται χρήματα των «Οθωμανών» Κουρμούληδων…
Στενή σχέση Κουρμούληδων – Σφακιανών
Οι Σφακιανοίήσαν μόνιμοι και σταθεροί καταναλωτές του σταριού των Κουρμούληδων. Κυριολεκτικά εξαρτημένοι. Πολύ γρήγορα και οι δυο πλευρές κατάλαβαν πόσο ανάγκη είχε η μια την άλλη. Οι Κουρμούληδες σαν παραγωγοί καλής ποιότητας προϊόντων καλοπληρώνονται από τους Σφακιανούς που έχουν πλουτίσει από το εμπόριο[25]. Η Γη των Σφακιών πτωχότατη δεν μπορούσε να θρέψει τον πληθυσμό της. Μόνο τα τυροκομικά προϊόντα περισσεύουν και εξάγονται όπως και το μέλι και το κερί. Σιγά – σιγά και οι δυο πλευρές με σοβαρότητα και καθαρές συναλλαγές, αναπτύσσουν στενούς δεσμούς που εξελίσσονται σε συμμαχία σταθερή, συνεχή, ισότιμη, αμοιβαία επωφελή που δοκιμάστηκε αργότερα σε δύσκολες στιγμές και άντεξε στο χρόνο. Οι πλευρές είχαν τυφλή εμπιστοσύνη η μια στην άλλη και ουδέποτε παρασπόνδησαν. Οι Σφακιανοί αγόραζαν τα προϊόντα της Γόρτυνας οι δε Γορτύνιοι λάμβαναν καλές τιμές, άμεσες και σίγουρες πληρωμές, εμπορική πίστη[26]. Και στις δύο αυτές περιοχές σιγοκαίει η φλόγα της επανάστασης όποτε οι συνθήκες το επιτρέψουν[27].
Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη
Υποκινούμενοι από τη Ρωσία, η Μάνη, τα Ψαρά και τα Σφακιά επαναστάτησαν το 1769-1770,κατά τη διάρκεια του Ρωσοτούρκικου Πολέμου 1768-1774, που έληξε με τη συνθήκη του ΚιουτσούκΚαϊναρτζή. Η επανάσταση υποκινήθηκε για να δημιουργηθεί αντιπερισπασμός στους Τούρκους. Παρά τη νίκη των οι Ρώσσοι εγκατέλειψαν τους Έλληνες[28]. Τα Σφακιά καταστράφηκαν[29]. Για να σταματήσει τη σφαγή ο αρχηγός Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης παρεδόθη στους Τούρκους οι οποίοι παρασπονδίσαντες τον θανάτωσαν με φρικτό τρόπο. Δεν υπάρχουν τεκμήρια για συμμετοχή Κουρμούληδων στην επανάσταση. Λόγω των στενών σχέσεων των σίγουρα ο Ιωάννης Κουρμούλης, πατέρας του καπετάν Μιχάλη, εφοδίασε τους Σφακιανούς με στάρι αλλά δεν συμφώνησε με την εξέγερση, προβλέποντας ήττα και την επακόλουθη καταστροφή. Προσπάθησε όμως να βοηθήσει και γι αυτό δωρόκησε τον Πασά[30] στο Μεγάλο Κάστρο να «επιτρέψει» την «απόδραση» όσων επέζησαν από τους 82 οπλαρχηγούς που είχε φυλακίσει την τριετία 1770-1773. Στη συνέχεια με πολλή μυστικότητα τους έκρυψε σε σπήλαια και εγκαταλειμμένα γιδόσπιτα. Πολλοί πέθανα στο δρόμο από κακουχίες. Έτσι χρειάστηκε να επιστρατευτούν αχθοφόρα ζώα επί των οποίων ολίγοι κατάφεραν να φθάσουν ως τα Σφακιά.
Ο Καπετάν Μιχάλης ΧουσεϊνΚουρμούλης (Μ.Χ.Κ.)
Γεννήθηκε το 1765 στον Κουσέ της Μεσαράς. Πατέρας του ήταν ο Γιάννης Κουρμούλης και αδελφός του ο Γεώργιος. Πολιτεύτηκε σύμφωνα με την παράδοση της οικογένειας. Λίγο πριν το 1821 το φέουδο των Κουρμούληδων βρίσκεται από οικονομικής πλευράς στη μέγιστη ακμή του[31]. Σωρεύει πλούτο από τις εξαγωγές μέρος του οποίου πηγαίνει στους εργαζόμενους εξαρτημένους ή όχι στο Φέουδο. Προστατεύει κάθε διωκόμενο και κατατρεγμένο (δηλαδή τους χριστιανούς κυρίως) τιμωρώντας τους διώκτες των[32].
Όπως όλοι οι Κουρμούληδες, είναι μορφωμένος χωρίς να μπορούμε ακόμη να τεκμηριώσουμε τις σπουδές του ή την πολυγλωσσία του. Κατετάγη όπως συνηθιζόταν στους Οθωμανούς στο στρατό και έφτασε ως το βαθμό του συνταγματάρχη. Λόγω της συνέπειας, της εξυπνάδας και της εφευρετικότητας του πήρε αρκετές τιμητικές διακρίσεις.
Ιδιοκτησίες των Κουρμούληδων- εκτός Γόρτυνας-
Περιουσίες -εκτός της Γόρτυνας- είχαν στις μεσημβρινές υπώρειες του Ψηλορείτη[33], αστική περιουσία στο Μεγάλο Κάστρο αλλά και στα Γκουσελιανά.
Τα Γκουσελιανά δεν υπήρχαν σαν χωριό πριν το 1830. Υπήρχαν μόνο τα γύρω χωριά Παλαιόλουτρα, Ατσιπάδες, Τσικαλαριό (Τουρκοχώρια) Άϊ Γιάννης ο Καημένος (Χριστιανικό) και μετόχια Κάνεβος, Μαρμαράς, Εξίποτα και Παλαιτσιανά. Προφανώς η ανάμεσά των επίπεδη έκταση ανήκε σε Μουσουλμάνο τσιφλικά έκτασης 1500-2000 στρέμματα.
Σύμφωνα με τον Οθωμανικό νόμο τα ακίνητα των άτεκνων ιδιοκτητών αν δεν προλάβαιναν να τα χαρίσουν σε θρησκευτικό ίδρυμα ή να τα πωλήσουν περνούσαν στην κρατική ιδιοκτησία, το οποίο στη συνέχεια τα εκπλειστηρίαζε. Μια τέτοια ευκαιρία εκμεταλλευτήκαν οι Κουρμούληδες την προσδιορίζω στην δεκαετία 1790-1800. Έχοντας τα χρήματα αγόρασαν την έκταση αυτή[34]αφού απαγορευόταν να πωληθεί τμηματικά. Στην εν λόγω περιοχή οι Κουρμούληδες συνέχιζαν να παράγουν το προϊόν που γνώριζαν καλά, το σιτάρι το οποίο τους έφερνε πλούτο. Δεν χτίστηκε χωριό[35]. Το Νοέμβρη έστελναν επιστάτες να βρουν ντόπιους ζευγάδες να σπείρουν. Την ενδιάμεση περίοδο άφηναν αγροφύλακες να προσέχουν να μην «ταϊστούν» τα σπαρμένα (τοπωνύμιο Δραγατοκάλυβο). Τον Μάϊο – Ιούνιο οι επιστάτες επέστρεφαν, μίσθωναν θεριστές και έπερναν την παραγωγή της γης.
Ο Καπετάν Μ.Χ. Κουρμούλης στην επανάσταση
Οι ιδέες της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης (1789) σπάρθηκαν σ’ όλη την Ευρώπη αλλά και στα υπόδουλα έθνη της Βαλκανικής. Η ώρα του ξεσηκωμού πλησίασε. Ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία που ανέλαβε να οργανώσει τους Έλληνες κατά της Οθωμανικής τυραννίας. Στις Ελληνικές παροικίες του εξωτερικού αναπτύχθηκε έντονο επαναστατικό κίνημα. Άρχισε η συλλογή χρημάτων, τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν τα έργα του Ρήγα. Οι μεγάλοι δάσκαλοι του γένους είχαν προλειάνει το έδαφος για να φυτρώσουν τα κηρύγματα των Ελλήνων διαφωτιστών[36]. Οι περισσότεροι εγγράμματοι Έλληνες ήσαν κοινωνοί των ιδεών του διαφωτισμού. Αυτοί εντάχθηκαν στη Φιλική Εταιρεία και ανάμεσά των ο Καπετάν Μ.Χ. Κουρμούλης[37].
Προπαρασκευή της επανάστασης
Ενώ στην υπόλοιποι Ελλάδα η επανάσταση είχε αρχίσει τον Μάρτιο του 1821 (τον Φεβρουάριο του 1821 στη Μολδοβλαχία) στην Κρήτη είχαμε αντικειμενικές δυσκολίες. Υπήρχε ισχυρό Μουσουλμανικό στοιχείο σε αναλογία όση πουθενά αλλού της Ελλάδας. Οι Τουρκοκρήτεςήσαν γενναίοι πολεμιστές και νόμιμα ένοπλοι (στους χριστιανούς εκτός των Σφακιανών δεν επιτρεπόταν). Η καταστροφή των Σφακιών 50 χρόνια πριν ήταν ακόμη στη μνήμη των. Η Κρήτη ήταν αποκομμένη χωρίς ναυτικό να την υποστηρίξει[38]. Παρ’ όλα αυτά έλαβαν χώρα αρκετές κρυφές συσκέψεις με μεγάλη μυστικότητα και κλήσεις καπετάνιων για ανταλλαγή απόψεων αφού τα νέα έφθαναν κάθε μέρα από την επαναστατημένη Ελλάδα.
Η πρώτη σύσκεψη έγινε στα Γλυκειά Νερά Σφακιών (08/04/21), ύστερα στο Λουτρό, το λιμάνι της περιοχής την 15 Απριλίου 21 όπου μαζεύτηκαν χρήματα για τον αγώνα.
Πάλι στο Λουτρό την 21ηΜαΐου, όπου εξέλεξαν την Καγκελαρία τωνΣφακιών, εξαμελή επιτροπή να διευθύνει τον αγώνα και τέλος την 29η Μαΐου στην Παναγία Θυμιανή όπου εξελέγησαν οι οπλαρχηγοί[39]. Σ’ όλες αυτές τις συσκέψεις δεν παρίστατο ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης[40]. Ο λόγος ήταν απλός αλλά σοβαρότατος: Πρώτα πρώτα ήταν ενήμερος για ό,τι συνέβη από πάμπολλες μυστικές συναντήσεις που είχε με τους Σφακιανούς. Στην Θυμιανή είχε στείλει το νεαρό τότε Γιάννη Μαρκάκη, ο οποίος έμεινε στην ιστορία σαν αγωνιστής με το παρανώμιΞωπατέρας. Ήταν φίλος του γιου του Μιχάλη, Δημήτρη, μαζί ήταν και ο επίσης νεαρός Μιχάλης Κόρακας. Αυτοί οι δύο μίλησαν για λογαριασμό του Μιχάλη Κουρμούλη και έφεραν πίσω στη Μεσαρά τις αποφάσεις των συσκέψεων. Έτσι κι αλλιώς η Οθωμανική κατασκοπευτική υπηρεσία λειτουργούσε θαυμάσια. Οποιαδήποτε απουσία του από τη Γόρτυνα θα ήταν άμεσα αντιληπτή στον Πασά. Τι θα απαντούσε αν τον έψαχναν; Μη ξεχνούμε πως το ¼ των Χριστιανών ήσαν προσκυνημένοι δηλ. εν δυνάμει καταδότες των Τούρκων. Όλοι αυτοί οι λόγοι αλλά και ο κυριότερος, δηλαδή το θέρισμα και αλώνισμα των γεννημάτων εν ειρήνη δηλαδή η τροφοδοσία της επερχόμενης επανάστασης, ήταν αποκλειστική δουλειά του καπετάνιου μας.
Μετά την έκρηξη της επανάστασης ο πασάς του Ηρακλείου έστειλε 3 στρατιωτικά σώματα να επιτηρούν τις 3 εξόδους των Σφακιών μέχρι να πάρει ενισχύσεις από τη Μικρά Ασία. Ένα σώμα στον Μπρόσνερο του Αποκορώνου να επίτηρεί την έξοδο από την Κράπη του Ασκύφου, ένα δεύτερο στο Ζουρίδι να επιτηρεί την έξοδο από τον Καλλικράτη και ένα τρίτο στα Γκουσελιανά, να επιτηρεί την έξοδο από το φαράγγι του Κοτσυφού.
Η μάχη των Γκουσελιανών
Η μάχη έγινε στο άδενδρο σπαρμένο (ίσως θερισμένο) κτήμα των Κουρμούληδων. Οι Αμπαδιώτες Τούρκοι υπό τον Κωντουροσμαΐλη είχαν πολύ νωρίτερα στρατοπεδεύσει. Είχαν ανοίξει οχυρώματα και είχαν αποψιλώσει το μέρος για να μην αιφνιδιαστούν αν έρχονταν αντίπαλοι από το διπλανό δάσος του Αϊ Γιάννη του Καημένου. Κινδύνευαν μόνο από το ιππικό το οποίο όμως δεν είχαν οι Σφακιανοί. Την 14η Ιουνίου 1821 Τουρκική περίπολος ήρθε σε επαφή με το Σφακιανό σώμα που διηύθυνε ο Ρούσος Βουρδουμπάς στην Καλή Συκιά με μικρές απώλειες εκατέρωθεν. Την 16 Ιουνίου ο Βουρδουμπάς επιτέθηκε. Η μέρα πέρασε χωρίς σοβαρές απώλειες και από τις δυο μεριές. Κοντά στην εσπέρα ήρθε άλλο Σφακιανό σώμα που είχε δύο μέρες πριν κατανικήσει τους Τούρκους στην Επισκοπή Ρεθύμνου, σε βοήθεια του Βουρδουμπά υπό τον Στρατή Δεληγιαννάκη. Οι Αμπαδιώτες βρέθηκαν κυκλωμένοι. Έχασαν τον αρχηγό τους γρήγορα και[41]στη θέση Καυκιά του Αϊ Γιάννη κατασφάχτηκαν.
Μετά τη μάχη των Γκουσελιανών (ή του Αϊ Γιάννη του Καημμένου) κατά των Αμπαδιωτών Τούρκων οι νικητές Σφακιανοί κι Αϊ Βασιλιώτες αποφάσισαν να κτυπήσουν την Αμπαδιά (νότιο-ανατολικό Αμάρι) στο οχυρωμένο χωριό των, το Βαθειακό. Αυτοί είχαν εκλέξει, άλλον αρχηγό τον Δελή Μουσταφά. Το χωριό κτυπήθηκε την 28 Ιουνίου 1821. Η μάχη κράτησε 20 ώρες. Υπήρχαν εκατέρωθεν απώλειες. Λίγο πριν το τέλος φάνηκε ο καπετάν ΜιχάληςΚουρμούλης (όχι πια Χουσεΐν) με το δικό του σώμα έφιπποι από τη Μεσαρά. Με τη συμβολήν των νικήθηκαν οι Τούρκοι και συνελήφθη ο αρχηγός των. Ήταν το βάπτισμα του πυρός για τον καπετάνιο μας. Έκτοτε ο φεουδάρχης, καλλιεργητής, εκτροφέας και συνταγματάρχης των Οθωμανών Χουσεΐν Κουρμούλης αναλαμβάνει Πολέμαρχος και μπαίνει ζεστά στην επανάσταση. Λίγες ημέρες αργότερα η καγκελαρία του απονέμει το βαθμό του Πεντακοσίαρχου και οπλαρχηγού όλων των Νοτιο-ανατολικών της Ίδηςπεριοχών[42].
Αλλά τι είχε συμβεί;
Στις 23 Ιουνίου κατέπλευσε στο Μεγάλο Κάστρο ένας τουρκοκρητικός, ο ΜπιλάλΠουλάκας, ο οποίος ξεσήκωσε τον όχλο της πόλης λέγοντας: «Στην Πόλη και στη Σμύρνη σφάζουν τους Ρωμιούς, γιατί επιβουλεύονται το βασίλειό μας». Οι Τούρκοι ξεχύθηκαν στους δρόμους και για 2 μέρες έσφαζαν, έκαιαν, βίαζαν, κατέστρεφαν. Ούτε ο Σερίφ Πασάς μπόρεσε να τους σταματήσει[43]. Ο όχλος απαίτησε από τον Πασά να τους παραδώσει τον διερμηνέα του Λαζαράκη Ιορδάνου. Αυτός ειδοποιημένος κατέφυγε στον Κουσέκαι ζήτησε προστασία από τον Μιχάλη Κουρμούλη. Αυτός τον κράτησε και τον έκανε υπασπιστή και γραμματέα του. Άμεσα συσκέφτηκαν με όλη την οικογένεια και τους στενούς συνεργάτες των. Πήραν τη βαριά απόφαση να φύγουν. Δεν μπορούν πλέον να μένουν στη Μεσαρά. Κυριολεκτικά ξεκληρίστηκαν[44]. Παρ’ όλο που το είχαν σχεδιάσει για ώρα ανάγκης, η απόφαση ήταν δύσκολη. Δεν μπορούσαν όμως ν’ αφήσουν πίσω τους ανθρώπους των, οι οποίοι τους δούλευαν πάντα. Ειδοποίησαν στα Σφακιά που έστειλαν αμέσως 2 πλοία να παραλάβουν ανθρώπους και εφόδια. Άλλοι ιστορικοί γράφουν για 1.200 πρόσφυγες, άλλοι για 2.000, άλλοι για 1811 κυρίως γυναικόπαιδα και γέροντες. Εννοείται πως όσοι ήθελαν να μείνουν, κυρίως Μουσουλμάνοι, έμειναν. Τα 2 πλοία δεν έφθασαν γιατί παρέλαβαν κι άλλους πρόσφυγες από παραλίες του Αγίου Βασιλείου και στάλθηκαν άλλα 2 Σφακιανάκαράβια[45]. Με το που τελείωσε η φόρτωση 28 Ιουνίου 1821 έτρεξε ο Κουρμούλης με το σώμα του στο Βαθειακό και πρόλαβε τη μάχη στην οποία συνέβαλε στο νικηφόρο αποτέλεσμά της.
Έκτοτε ο καπετάν Μιχάλης έχει τη δράση του στο Αμάρι, στο Μυλοπόταμο (Αυλοπόταμος λεγόταν τότε) και φυσικά στη Μεσαρά μετακινούμενος συνέχεια.
Σημαντικά γεγονότα και μάχες που έλαβε μέρος
Για τα επόμενα 3 χρόνια ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης αφήνει για πάντα το όνομα Χουσεΐν. Αφήνει τους πύργους και τις ανέσεις του. Γίνεται πολεμιστής. Είναι βέβαια 56 χρονών. Ας θυμηθούμε πως ο Κολοκοτρώνης γεννημένος το 1770 το ίδιο έτος, γίνεται 51 χρονών και ονομάζεται ο «Γέρος του Μοριά».
Αμέσως μετά τη μάχη του Βαθειακού ο καπετάνιος οργανώνει το προσωπικό του επαναστατικό σώμα[46]. Παραμένει στο Αμάρι. Αρχές Νοεμβρίου 1821 ορίζεται Αρμοστής ο Αφεντούλης, πολύ κακή επιλογή της κεντρικής Διοίκησης και του Δημ. Υψηλάντη. Άνθρωπος ιδιοτελής, εγωπαθής, υπέρμετρα φιλόδοξος, σπιούνος. Κάνει τα πάντα για να εξυπηρετήσει τους ιδιοτελείς σκοπούς του[47]. Μοιράζει αξιώματα με στόχο να διαιρέσει τους οπλαρχηγούς και να προκαλέσει αντιζηλίες.
Αρχές του Γενάρη 1822 ο Κουρμούλης εισβάλλει στη Γόρτυνα και παρενοχλεί τους Τούρκους. Τέλη Γενάρη επιστρέφει στο Αμάρι και καταλαμβάνει το Φουρφουρά και το Βιζάρι. Αρχές Φλεβάρη μ άλλους οπλαρχηγούς[48] συγκρούεται με τους Τούρκους σε πολυήμερες μάχες στο ΜανηστηράκιΑμαριού όπου είχαμε ευρύτατη νίκη των Ελλήνων και σοβαρές απώλειες των Τούρκων.
Διαμένοντες στο Μανηστηράκι δημιουργείται αντιπαράθεση μεταξύ των Ρ. Βουρδουμπά και Α. Μεληδώνη με αποτέλεσμα τον φόνο του δεύτερου από τον πρώτο[49].
Ο καπετάν Μιχάλης διαμένοντας στο Αμάρι δέχεται επιστολή του Σερίφ Πασά ο οποίος τον παροτρύνει ν’ αφήσει την επανάσταση και να γυρίσει στα πριν. Ο καπετάν Μιχάλης απαντά ήσυχα, σταθερά, μετρημένα ΟΧΙ.
Τέλη Απρίλη 1822 σκοτώνεται σε δυστύχημα ο Κασιώτης καπετάνιος Θεόδωρος Κανταρτζής ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος και ανιδιοτελής φίλος της Κρήτης. Εφοδίαζε την επανάσταση με ρύζι, άλλα τρόφιμα και υφάσματα από τις λείες του. Μετά το θάνατό του τα Κασιώτικα καράβια που περιπολούσαν γύρω από την Κρήτη αναχώρησαν επιτρέποντας τον απρόσκοπτο εφοδιασμό των Τούρκων από την Αλεξάνδρεια με άνδρες και χρειώδη του πολέμου.
Τον Μάη του 1822, 114 πλοία (τα πλείστα ναυλωμένα Ευρωπαϊκά)έφεραν Αιγύπτιους στρατιώτες στην Κρήτη.
Τον Ιούνη του 1822 ο καπετάν Μιχάλης μαζί με τους Δεληγιαννάκη, Βουρδουμπά και Τσουδερό επιτίθενται στους Τούρκους στο Τυμπάκι. Στόχος των η εκδίωξη των πολεμίων για να μπορούν να θερίσουν και ν’ αλωνίσουν ανενόχλητοι οι Χριστιανοί την πλούσια σοδειά.
Μετά μια αμφίρροπη μάχη οι Τούρκοι ζητούν ανακωχή. Ο καπετάνιο μας ηγείται των επιχειρήσεων καταλαμβάνοντας τη Γέργερη, το Ζαρό, τα Βορίζα, την Γρηγοριά, την Πόμπια, τον Κουσέ. Ξεσηκώνει τους καπετάνιους στ’ Αστερούσια. Οι Τούρκοι κυκλωμένοι φεύγουν βόρεια. Αργότερα επιτίθενται και καίνε τα Ανώγεια. Επιστρέφοντας στο Ηράκλειο υφίστανται δεινή ήττα στον Κρουσώνα. Αλλά και στον Άγιο Μύρωνα τους κτυπά ο Κουρμούληςξεδιπλώνοντας τις πολεμικές του ικανότητες. Ο θερισμός επιτυγχάνεται. Αφήνει φρουράρχους στα γύρω χωριά.
Τον Ιούλιο του 1823 ο Εθνικός Ευεργέτης Βαρβάκης απαντώντας στην έκκληση Κρητικής αντιπροσωπείας δίνει 25.000 Ρωσικά ρούβλια με τα οποία αγοράζονται 900 τουφέκια.
10 Σεπτεμβρίου 1822 έρχονται προς βοήθεια του Κουρμούλη ο Σήφακας από τον Αποκόρωνα και ο Χάλης από την Κυδωνία, επειδή ο Χασάν επιτέθηκε στη Μεσαρά.
Στις 23-30 Σεπτεμβρίου 1822, 55 πολεμικά και πολλά άλλα μεταφορικά πλοία αποβιβάζουν 800 άνδρες από την Αίγυπτο. Με το στρατό αυτό σαν ενισχύσεις κτυπά ο Χασάν τον Κουρμούλη στη Γόρτυνα. 15 Νοέμβρη εκδιώκεται ο Αρμοστής Αφεντούλης. Η κεντρική διοίκηση ζητά τον Μανώλη Τομπάζη σαν νέο Αρμοστή. Τοποτηρητής αναλαμβάνει ο αξιότατος Νεόφυτος Οικονόμου.
Ύστερα από την απόκρουση του Χασάν στη Γόρτυνα αυτός κτυπά την Πεδιάδα και ύστερα τη Βιάννο. Από τον Οκτώβρη όμως το Λασίθι είχε προσκυνήσει.
22 Νοέμβρη, 15 πλοία φέρνουν νέα εφόδια για τον πόλεμο μαζί με 1.500 Αιγύπτιους ξεκούραστους και εκπαιδευμένους από Γάλλους, στρατιώτες.
Ο Χασάν μπαίνει στο Λασίθι καταστρέφοντας την Ιεράπετρα, τον Άγιο Νικόλαο και την Κριτσά τον Ιανουάριο του 1823.
Ο Κουρμούλης με το δικό του σώμα και μικρό ιππικό βοηθούμενος από Αυλοποταμίτες, Κνώσσιους και Ανωγειανούς σύνολο 2.000 άνδρες κλείνει τους Τούρκους στο Μεγάλο κάστρο έχοντας βάση τα Καλέσα[50].
3 Μαΐου 1823 διορίζεται Αρμοστής ο Μανώλης Τομπάζης. Ο έως τώρα τοποτηρητής και γραμματέας της Αρμοστίας Νεόφυτος Οικονόμου έχει οργανώσει και προωθήσει την παράδοση των φρουρίων Κισσάμου και Καντάνου τα οποία παραδίδονται με συνθήκη στον Τομπάζη.
Στη συνέλευση της Αρκούδαινας[51] πέφτουν οι πρώτοι σπόροι της διχόνοιας. Οι Σφακιανοί που έως τώρα είχαν στις πλάτες τους τις πολεμικές επιχειρήσεις της επανάστασης απομονώνονται. Ο Τομπάζης τηρώντας ισορροπίες διορίζει τον Ρούσο Βουρδουμπά αρχιστράτηγο. Δυσφορίες των Κυδωνιατών, Αυλοποταμιτών, Κνώσσιων.
Στο Ηράκλειο ο Τούρκος ναύαρχος Γιβραλτάρης με 50 πλοία αποβιβάζει άλλους 3.000 Αιγύπτιους καλά εκπαιδευμένους και οπλισμένους. Οι Έλληνες την ίδια στιγμή ευρίσκονται σε αντιπαλότητες και αντιζηλίες. Είναι κουρασμένοι, πεινασμένοι από τα 2,5 χρόνια αδιάκοπου πολέμου με υπεράριθμους εχθρούς, που έχουν ανώτερο οπλισμό, καλή επιμελητεία και συνεχή αντικατάσταση. Αρχηγός των είναι τώρα ο Χουσεΐν Πασάς, ικανότατος στρατιωτικός, έμπιστος και δοκιμασμένος του Μωχάμετ Αλή της Αιγύπτου. Συνολικά μαζεύει 12.000 στρατό αποφασισμένος να τελειώνει με την επανάσταση. Ο Αρμοστής Τομπάζης πηγαίνει στις Βρύσες του Αμαριού προσπαθώντας να εμψυχώσει και να μαζέψει στρατό. Εντελλόμενος ο αρχιστράτηγος Βουρδουμπάς μετά βίας συγκεντρώνει 3.000 Σφακιανούς, Αϊ Βασιλιώτες, Αμαριώτες, Γορτύνιους. Στις Αμουργέλες[52] συνάπτεται φονικότατη μάχη ο Βουρδουμπάς υποχωρεί υπό την πίεση των πολλαπλάσιων εχθρών, χάνοντας 150 άνδρες. Ο Τούρκοι χάνουν 500. Ο Ελληνικός στρατός διαλύεται και καθ’ ένας πάει στην επαρχία του να την υπερασπιστεί. Αυτό είναι η αρχή της καταστροφής. Η επανάσταση βρέθηκε στο σημείο αυτό σε σημαντική υποχώρηση (Αύγουστος 1823).
Στη συνέχεια ο Χουσεΐν εισβάλλει στο Μυλοπόταμο καταστρέφοντας τα χωριά. Στο σπήλαιο του Μελιδονιού σκοτώνει εκατοντάδες αμάχους. Ύστερα «θυμάται» πως ο μόνος στα ανατολικά που αντιστέκεται ακόμη, είναι ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης. Γυρίζει στο Ηράκλειο και εισβάλλει στη Γόρτυνα[53]. Το μικρό σώμα του καπετάνιου μας, ολίγων εκατοντάδων ανδρών σκορπά στις πλαγιές της Ίδης. Ο ίδιος πληγώνεται βαριά. Ο Χουσεΐν έχοντας όλη την ανατολική Κρήτη κατεστραμμένη και υποταγμένη πηγαίνει δυτικά. Με τη γνωστή μέθοδο δήωσης, πυρπόλησης, σφαγής, ζητά και παίρνει υποταγή και προσκυνοχάρτια. Εννοείται πως ο καπετάνιος ούτε προσκύνησε ούτε τα όπλα κατέθεσε. Ο Τούρκος στρατάρχης περνά σαν λαίλαπα από τον Αποκόρωνα και ανεβαίνει στα Σφακιά. Καίει τ’ Ασκύφου, τη (Ν)ίμπρο[54], τον Μπρόσγιαλο, την Ανώπολη.Σπεύδει ν’ αρπάξει τις προμήθειες σταριού και πολεμοφοδίων στο Λουτρό από τις οποίες ψευτοσιτιζόνταν 30.000 και πλέον άμαχοι που ο Κουρμούλης και οι Σφακιανοί είχαν συνάξει με αίμα. Οι φύλακες τον αντιλαμβάνονται έγκαιρα και πυρπολούν τις αποθήκες. Όταν το μαθαίνει ο καπετάνιο μας παθαίνει σοκ.
Όσα από τα γυναικόπαιδα δεν πρόλαβαν να φύγουν στη Γαύδο κι αλλού, κλείστηκαν στη Σαμαριά (Μάρτης 24). Υψηλή βροχόπτωση, φουσκωμένος ο ποταμός πνίγει αρκετούς. Οι Τούρκοι δεν τολμούν να μπουν στο φαράγγι που φυλάγεται από λίγες δεκάδες Σφακιανούς[55].
Στις 28 Μαρτίου χωρίς κανένα χαρτί υποταγής στα χέρια του[56] φεύγει ο Χουσεΐν από τα Σφακιά με την ουρά στα σκέλια. Στο μεταξύ ο Αρμοστής Τομπάζης φόρτωσε στο πλοίο του «Τερψιχόρη» λάδια και τα ‘στειλε στην Ύδρα για να εξοφληθεί για τα έξοδά του… Μέχρι να γυρίσει η «Τερψιχόρη» (8 ημέρες) βρισκόμενος πάνω σε πλοίο άφησε σημείωμα – διακήρυξη, όπου στην αρχή κατηγορεί τους Κρητικούς ότι δεν ομονοούν. Στο τέλος τους ενθαρρύνει να συνεχίσουν τον αγώνα. Στις 6/4/1824, μόλις επέστρεψε η Τερψιχόρη από την Ύδρα στο Λουτρό, επιβιβάζεται και πλέει προς τους Καλούς Λιμένες, όπου παραλαμβάνει τον ημιθανή καπετάνιο και τη γυναίκα του για την Ύδρα. Τον περιθάλπει για λίγο καιρό. Στις 01/6/1824 ο ήρωας της Γόρτυνας και της Κρήτης πεθαίνει λίγο πριν να συμπληρώσει το 60ο έτος της ηλικίας του.
Έτσι τελείωσε η ζωή του πρωτοκαπετάνιου της Μεσαράς. Έδωσε στην επανάσταση και στην πατρίδα όλη του την περιουσία, κόπους εκατονταετηρίδων του ίδιου και τον προγόνων του και δεν πήρε τίποτα[57]. Στο τέλος έδωσε και τα παιδιά του. Συνολικά οι Κουρμούληδεςθρήνησαν στην επανάσταση περίπου 100 άνδρες.
Στην υπόλοιπη Ελλάδα πολλοί καπετάνιοι πλούτισαν από την επανάσταση δράττοντες αρκετές ευκαιρίας και κινούμενοι καιροσκοπικά. Για παράδειγμα πολλοί Υδραίοι σχεδόν ποτέ δεν μετέφεραν εφόδια σε πολιορκημένους αν δεν είχαν πληρωθεί προκαταβολικά.
Η περιουσία των -τυπικά Μουσουλμάνων- Κουρμούληδων σύμφωνα με το Οθωμανικό δίκαιο δεν μπορούσε να κληρονομηθεί από τους Χριστιανούς απογόνους των, αλλά κατασχέθηκε και εκποιήθηκε. Μετά την αμνηστία του 1830, αρκετοί Χριστιανοί πήραν πίσω τις περιουσίες αυτών ή των γονέων των, όχι όμως και οι Κουρμούληδες και άλλες συγγενικές κρυπτοχριστιανικέςοικογένειες[58].
Η περιουσία των Κουρμούληδων στα Γκουσελιανά περίπου 1.500 – 2.000 στρέμματα διεσώθη ως εξής:
Ο Γιώργης (Γεωργίου;) Κουρμούλης μετά την αμνηστία το 1830 και την άρση του νόμου του Πλησιαστού[59] μόνο για τους Σφακιανούς, έσπευσε πριν κινηθεί η γραφειοκρατική Οθωμανική και Αιγυπτιακή διοίκηση, να μεταβιβάσει σε φιλικές προς αυτόν Σφακιανές οικογένειες τα χωράφια στα Γκουσελιανά.
Ήθελε να προλάβει την επαπειλούμενη δήμευση που βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη στη Μεσαρά. Δηλαδή αφού Χριστιανοί απόγονοι δεν μπορούν να κληρονομήσουν Μουσουλμάνους προγόνους η περιουσία δημεύεται και εκποιείται. Ίσως με πωλητήριο εκχώρισε τμήματα της στον πεθερό του από τη Μύρθιο του Άι Βασίλη, το μισό του οποίου στη συνέχεια ο πεθερός το έδωσε προίκα στη μια του κόρη που παντρεύτηκε ο Γιώργης Κουρμούλης. Το άλλο μισό το έδωσε στη δεύτερη κόρη του ονόματι Φωτεινή που πήρε το Σφακιανό Γιώργη Μαρκουλάκη. Το υπόλοιπο τμήμα το πούλησε σε αρκετές Σφακιανές οικογένειες, σύμφωνα με τον προαναφερθέντα νόμο. Έτσι ήρθαν κοντά στον Κουρμούλη κι έκτισαν τα Γκουσελιανά οι: Αντωνιανοί, Τσίχληδες, Παναγιωτάκηδες, Κλειδήδες, Νικητάκηδες, Θοδοσάκηδες, Μαρκουλάκηδες, Ηλιγιανοί. Σε δεύτερο κύμα οι: Δημητρακάκηδες, Φρυσούληδες, Κουταλάδες, Μαμάλιοι, Παπαδόσηφοι, Σφηνιάδες, Μαυρογιαννάκηδες.
Οι Κουρμούληδες έως και σήμερα είναι πολυπληθέστερη οικογένεια του χωριού.
Η άρση του νόμου του πλησιαστού μόνο για τους Σφακιανούς κράτησε μια 20ετία (1831-1851).
[1] Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα αλλά και του 20ου αναφέρουν την περιοχή της Μεσαράς σαν Γόρτυνα από το όνομα της ομώνυμης πόλης που ήκμασε στα Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια.
[2] Πολλοί ιστορικοί ισχυρίζονται πως η οικογένεια προέρχεται από 12 αρχοντόπουλα – φεουδάρχες που εγκατέστησε ο Νικηφόρος Φωκάς στην Κρήτη ύστερα από την έξωση των Σαρακινών το 961 μ.Χ. και συγκεκριμένα από τους Βλαστούς ή τους Μουσούρους. Άλλοι πως πρόκειται για εξελληνισμένη βενετσιάνικη οικογένεια. Αρχοντόπουλα έστειλε και ο Αλέξιος ο Β΄ Κομνηνός στα τέλη του 12ου αιώνα. Ο ιστορικός Γεώργιος Πατεράκης αναφέρει πως κάποιος Συμεών Κουρμουλίσης, Ενετός υπήκοος πρέπει ν’ αποζημιωθεί από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα με το ποσόν (σε βάρος) των σαράντα επτά λιτρών (;) Βενετικών δουκάτων (νομίσματα της Βενετίας που το καθένα περιείχε 4,5 γραμμάρια χρυσού) τα οποία είχε δανείσει στον Ανδρόνικο Παλαιολόγο (Γεωρ. Πατεράκη: ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης, σελ. 56-57)
[3] Στη μοιρασιά των κομματιών του Βυζαντίου, που αποφάσισαν επί χάρτου οι πορθητές Φράγκοι,η Κρήτη έπεσε στον ΒονιφάτιοΜομφερατικό ο οποίος όντας Βασιλιάς της Θεσσαλονίκης δε μπορεί να την κρατήσει και την πουλά στους Ενετούς αντί 4 οκάδων χρυσού ή 1000 ασημένια μάρκα κατ’ άλλους.
[4] Ύστερα από τις πρώτες δεκαετίες της ενετικής κατάκτησης διαμορφώνεται η τάξη των Βενετοκρητών. Οι εν λόγω, γηγενείς Κρητικοί πλέον, είναι βασικά ελληνόφωνοι και σιγά – σιγά αποκτούν κρητική συνείδηση. Όπως όλοι οι φεουδάρχες προσπαθούν να μειώσουν τους φόρους που πληρώνουν στη Μητρόπολη δι ίδιον όφελος. Η «Γαληνοτάτη» αντιδρά και άθελά της σπρώχνει σε συμμαχία Βενετούς και «Ρωμαίους» άρχοντες.
[5] Από τους Κρητικούς προτιμάται η Πάδοβα, πόλη του Βενετσιάνικου κράτους, κέντρο της ελεύθερης σκέψης στη Νότια Ευρώπη.
[6] Γράφονται σημαντικά έργα όπως η «Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη, ο «Ρωτόκριτος» του Βιντσέτζου Κορνάρου, ο «Κρητικός Πόλεμος» του Μαρίνου ΤζάνεΜπουνιαλή και δεκάδες άλλα.
[7] Ο περίπλους της Αφρικής πραγματοποιήθηκε από τους Πορτογάλους Βαρθολομαίο Ντιάζ και Βάσκο ντε Γάμα και άνοιξε το δρόμο του εμπορίου με τον Ινδικό ωκεανό. Τα μπαχαρικά έγιναν φτηνότερα και εισήχθησαν νέα άγνωστα έως τότε είδη όπως τα εσπεριδοειδή.
[8] Από την Αμερική έρχονται χρυσός προερχόμενος από την καταλήστευση των ιθαγενών αλλά και νέα άγνωστα ως τότε προϊόντα όπως η τομάτα, ο καπνός, ο αραβόσιτος και κυρίως η πατάτα που όπως αναγνωρίζεται απ’ όλους απάνω της στηρίχτηκε η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία και κατόπιν στη Γαλλία και αλλού αφού αποτέλεσε τη διατροφική βάση των βιομηχανικών εργατών που κατέκλυζαν τα αστικά κέντρο εκτοπίζοντας ακόμη και τον σίτο.
[9] Έλαβαν μέρος πολλές εκατοντάδες Κρήτες κωπηλάτες και τοξότες.
[10] Δύσκολα συνασπίστηκαν κατά των Οθωμανών οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις γιατί την ίδια στιγμή σπαράζοντας από θρησκευτικούς πολέμους ο σπουδαιότερος των οποίων ο τριακονταετής (1618-1648) χαρακτηρίστηκε σαν ο πρώτος πανευρωπαϊκός πόλεμος.
[11] Ο Σουλτάνος βρήκε την ευκαιρία που έψαχνε ύστερα από την αιχμαλωσία πλοίου του που μετέφερε μια Σουλτάνα και δώρα για τη Μέκκα – από Μαλτέζους πειρατές το 1644. Οι Μαλτέζοι άραξαν στην Κρήτη και πούλησαν τη λεία τους. Ετοιμάστηκε τουρκικός στρατός και στόλος για να κτυπήσει τη Μάλτα. Ο ναύαρχος ενημέρωσε τους αξιωματικούς του στην πορεία ότι δεν πάμε στη Μάλτα αλλά στην Κρήτη. Από τότε έμεινε στην ιστορία το «Μάλτα γιοκ»… Στην πραγματικότητα κτύπησε το 1645 την Κρήτη στην περιοχή της Μονής Γωνιάς στο Κολυμπάρι. Μέχρι το 1649 καταλήφθηκε όλο το νησί πλην του Χάντακα, η πολιορκία του οποίου κράτησε 20 χρόνια ως το 1669.
[12] Λόγω της επιμόρφωσης ή αυτομόρφωσης των Κουρμούληδων, έχουν γίνει κοινωνοί των ιδεών και κατακτήσεων της Αναγέννησης, δηλαδή του κοσμικού της χαρακτήρα, της ουμανιστικής της κοσμοθεωρίας και της στροφής στον αρχαίο πολιτισμό.
[13] Ο πλούτος της οικογένειας δεν προέκυψε ούτε από ληστείες, ούτε αρπαγές, ούτε με τη βία. Προέκυψε από σωστή διαχείριση και ανάπτυξη – βελτίωση της παραγωγής. Συγκεκριμένα: Σαν μεγαλοπαραγωγοί, του πλέον αναγκαίου διατροφικού προϊόντος του σίτου, με έρευνα και πειράματα πέτυχαν ένα είδος που είχε διπλάσια τιμή στην αγορά από το συνηθισμένο. Επίσης, καλλιεργούσαν στις ιδιόκτητες ηλιόλουστες πλαγιές της Ίδης τον σίτο Μαρτί ή Μαρτάκι, που σπαρόταν το Μάρτη και θεριζόταν κανονικά τον Ιούνη και αυτό γιατί τα σπαρόμενα φυτά τον Νοέμβριο περιμένουν την άνοιξη ν’ αναπτυχθούν, έχοντας ελάχιστη ανάπτυξη τον χειμώνα. Πέντε μήνες ένας γρόθος, πέντε γρόθοι ένας μήνας (όπως λένε στο χωριό μου τα Παλαιόλουτρα) δηλαδή Νοέμβριο μέχρι και Μάρτη το σπαρμένο μεγαλώνει μόνο ένα γρόθο (μια γροθιά στο ύψος). Τον Απρίλη μεγαλώνει πέντε γρόθους. Καλλιεργούσαν το κριθάρι «διμηνήτης» τάχιστα αναπτυσσόμενο εντός δύο μηνών. Στον τομέα της κτηνοτροφίας κατέχουν μονοπωλιακά τη ράτσα των «γιοργαλίδικων» ίππων. Τα άλογα αυτά, προερχόμενα από αραβικές ράτσες είχαν εγκλιματιστεί στο κρητικό περιβάλλον. Σχετικά μικρόσωμα, είχαν καλή ίππευση και έπιαναν στην αγορά εκατοντάδες δουκάτα. Οι αγοραστές περίμεναν στη λίστα για τα προμηθευτούν, πράγμα που συνεχίστηκε στην Τουρκοκρατία. Τα άλογα αυτά είχαν πάρει το όνομα «Κουρμούλης». Χρησιμοποιήθηκαν πρώτη φορά επίσης το 1822, για τη δημιουργία μικρού ιππικού σώματος τον καιρό της επανάστασης.
[14] Στη δυτική εκκλησία είχε ξεσπάσει το κίνημα των προτεσταντών οι οποίοι εναντιώνονται στις ακρότητες του Πάπα. Στην ανατολική εκκλησία ο ανώτερος κλήρος διαγκωνίζεται να επιτύχει την εύνοια των Οθωμανών για να εκλέξει τους ημετέρους πατριάρχες, πολλοί εκ των οποίων διακονούν τον Οικουμενικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης μόνο για λίγες μέρες (!!) ή λίγους μήνες. Άλλοι πάλι έγιναν πατριάρχες για δεύτερη, τρίτη, τέταρτη, πέμπτη έως και έκτη φορά. Οι Κουρμούληδες ενστερνίστηκαν τις ιδέες των φωτισμένων κρητικών Ιεραρχών Μελετίου Πηγά [ως Πατριάρχη Αλεξανδρείας (1590-1601) και τοποτηρητής Πατριάρχης Κων/νως (1597-1598)] και Κυρίλλου Λουκάρεως[(ως πατριάρχη Αλεξανδρείας (1601-1620) και Κωνσταντινουπόλεως (1620-1638)], οι οποίοι είχαν σπουδάσει στην Πάδοβα. Ο Κύριλλος Λούκαρις σαν πατριαρχικός έξαρχος, πήγε στην Πολωνία όπου πολέμησε την προπαγάνδα των Ουνιτών. Από το 1621 σαν οικουμενικός Πατριάρχης, ίδρυσε σχολεία και το 1627 το πρώτο τυπογραφείο στην υπόδουλη Ελλάδα. Χρησιμοποίησε τη λαϊκή γλώσσα στα έντυπα της εκκλησίας και στα κηρύγματα. Πέντε φορές οι Τούρκοι, ύστερα από ενέργειες ιησουιτών, καπουτσινών και ξένων πρεσβευτών το ν καθαίρεσαν μέσα σε μια 18ετία.Στο τέλος οι συνωμότες κατάφεραν να πείσουν τις τουρκικές αρχές και τον στραγγάλισαν. Δίκαια χαρακτηρίστηκε ο πατέρας του θρησκευτικού ουμανισμού.
[15] Οι «πέντε στύλοι» της πίστεως του Ισλάμ είναι: 1) Η δήλωση της πίστης, 2) η προσευχή 5 φορές την ημέρα, 3) η ελεημοσύνη και η υποχρεωτική πληρωμή φόρου αγαθοεργίας, 4) η νηστεία και 5) η επίσκεψη στους αγίους τόπους (προαιρετικά η Μέκκα).
[16] Ήδη από την ενετοκρατία το εμπόριο σταριού ελέγχεται από αυστηρούς κανόνες. Οι μεγαλύτερες ποσότητες αγοράζονταν από το ενετικό κράτος το οποίο το διένειμε εκεί που υπήρχε έλλειψη. Σε περίπτωση σιτοδείας, απαγορεύονταν οι εξαγωγές. Έτσι και οι Οθωμανοί παρ’ όλο που είχαν πολλές πηγές παραγωγής σίτου, το κρητικό λόγω της καλής του ποιότητας εφοδίαζε πρώτα τα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας.
[17] Από τη λέξη σίτος παράγεται το ρήμα σιτίζω που σημαίνει τροφοδοτώ, παρέχω διατροφή και όχι προσφέρω απλά σίτον. Επίσης οι λέξεις επισιτισμός, σιτιστής και σιτοδεία αναφέρονται γενικά στη διατροφή και όχι μόνο στο σιτάρι. Αυτό δείχνει την αναγκαιότητα και τη μέγιστη αξία του σίτου για τους ανθρώπους.
[18]Σπείρονταν ένα χρόνο κουκιά ή βίκος ή μυσσιριωτάκια (μικρά κτηνοτροφικά κουκιά με προέλευση την Αίγυπτο) και 2 χρόνια σιτάρι, κριθάρι, βρώμη.
[19] Οι Σφακιανοί κάλυπταν το 90% των αναγκών των σε ψωμί από το μεσαρίτικο στάρι, το οποίο και λόγω της υψηλής τιμής του λίγοι μπορούσαν να το πληρώσουν. Τα Σφακιάήσαν σε μικρή απόσταση από τη Μεσαρά (όταν υπήρχε ούριος άνεμος ήταν λίγες ώρες με καράβι ιστιοφόρο) δηλάδη από τους Καλούς Λιμένες ή τον Κόκκινο Πύργο ως το Λουτρό. Η μεταφορά γινόταν στην ενετοκρατία με βενετσιάνικα πλοία, αργότερα τον 18ο αιώνα κυριαρχούν οι Γάλλοι και ύστερα από την συνθήκη του ΚιουτσούκΚαϊναρτζή και τον Ηπειρωτικό αποκλεισμό του Ναπολέοντα αναπτύσσεται ο ελληνόκτητος εμπορικός στόλος. Το κρητικό εμπόριο διακινείται κύρια από σφακιανά και κασιώτικα πλοία.
[20] Το κερί εκτός από τη χρήση για φωτισμό, χρησιμοποιούντα για Παρασκευή φαρμάκων, καλλυντικών και κατασκευή εκμαγείων.
[21] Εδώ ας σημειώσουμε πως η Οθωμανική διοίκηση, ενώ τα προϊόντα είχαν φορολογηθεί «στο χωράφι» κατά την περίοδο της συγκομιδής, αν εξάγονταν ξαναφορολογούνταν. Έτσι το κράτος κέρδιζε διπλά και οι πολίτες του υπόφεραν.
[22] Στην Κρήτη οι ανεμόμυλοι δεν είχαν ανάπτυξη, εκτός από το οροπέδιο Λασιθίου. Απεναντίας, οι νερόμυλοι αφθονούσαν, αφού στον ίδιο ποταμό «στήνονταν» έως και δεκάδες τέτοιοι.
[23] Η τιμή της ζάχαρης ήταν το 17ο αιώνα 9 φορές ακριβότερη από το λάδι. Για τους φτωχούς ήταν απαγορευτική που είχαν την ντόπια γλυκαντική ουσία, το μέλι πολύ φθηνότερο.
Κώστας Χρηστάκης «ΚρητώνΕπιχειρείν» σελ. 253.
[24] Η Μάλτα διεθνής εμπορικός κόμβος είχε ό,τι ζητούσε η Ανατολή. Τα όπλα ήσαν Αγγλικά κυρίως, αλλά και Γαλλικά και Ιταλικά. Επίσης είχε εκλεκτά αγγλικά υφάσματα.
[25]«Οι Λευκορίται πριν τις επαναστάσεις ήσανπαντελεύθεροι πολιτικώς, ήσαν πανίσχυροι…ήσαν οι πλουσιότεροι των χριστιανών της Κρήτης των τη εξοχή και των εν ταις πόλεσιν, είχαν εμπόριον κατά Γης τε και θάλασσαν με πλοία και κεφάλαια».
Γρηγόρη Παπαδοπετράκη, Ιστορία των Σφακίων, σελ. 296
Οι Σφακιανοί επίσης αγόραζαν κατόπιν παραγγελίας (έστελναν «ξαμάρι» δηλαδή αποτύπωμα πέλματος) από τους Γορτύνιους υποδηματοποιούς τα στιβάνια των (υποδήματα) τα οποία τάχιστα κατέλυε το ορεινό των έδαφος.
[26] Η Μεσαρά και τα Σφακιάήσαν δύο οάσεις που τις χαρακτήριζε η ευμάρεια, η ελευθερία, το υψηλό βιοτικό επίπεδο και η δικαιοσύνη.
[27] Στην παγκόσμια ιστορία οι επαναστάσεις οργανώθηκαν και ξεκίνησαν όχι από πεινασμένους και αγράμματους, αλλά από ανθρώπους που είχαν λύσει τα προσωπικά των προβλήματα επιβίωσης, είχαν ικανή μόρφωση και αλτρουϊσμό, δεν άντεχαν να καταπιέζονται οι πλατιές ανθρώπινες μάζες.
[28] Σύμφωνα με τη συνθήκη του Κ.Κ. η Τουρκία άνοιξε το εμπόριο στον Εύξεινο και στα στενά. Τα ελληνικά πλοία είχαν το δικαίωμα να υψώνουν τη Ρωσική σημαία. Η συνθήκη αποτέλεσε ισχυρό παράγοντα στην ανάπτυξη της Ελληνικής ναυτιλίας.
Μεγάλη Σοβιετική εγκυκλοπαίδεια τόμος 17, σελ177-178.
[29] Κατά τους υπολογισμούς εφονεύθησαν ή αιχμαλωτίστηκαν ανεπιστρεπτί υπέρ τας 3.600 ψυχών, από δε τας στερήσεις και τας κακουχίας απέθαναν περίπου 1.500 ψυχές. Εξεπατρίσθησαν δε ανεπιστρεπτί περίπου 2.000 ψυχαί ώστε μόλις έμειναν εν Σφακίοις 4.000 ψυχαί.
Γρηγ. ΠαπαδοπετράκηΙστορ. Τ. Σφακ, σελ. 158.
[30] Ήταν αδύνατο να δραπετεύσουν χωρίς εξωτερική βοήθεια. Άρα κάποιοι δωροδοκήθηκαν να κάνουν τα «στραβά μάτια» κι αυτός ήταν ο πασάς που «τάπιασε» και διέταξε τους επικεφαλείς των φρουρών ν’ αφήσουν αφύλακτες τις εξόδους διαφυγής. Αν «τάπιαναν» οι φρουροί την άλλη μέρα τα κεφάλια των δεν θα ήσαν στην θέση των…
[31] Υπολογίζω τις άμεσα ή έμμεσα απασχολούμενες οικογένειες μαζί με τους ελεύθερους βιοτέχνες και καλλιεργητές – στενά συνεργαζόμενους με την οικογένεια- ίσως πάνω από τις χίλιες χριστιανικές και μουσουλμανικές συνολικά, σε αρμονική συμβίωση. Οι βιοτέχνες – μαστόροι κάλυπταν περισσότερα από 25 επαγγέλματα. Ασχολούνταν μ’ αυτά είτε αποκλειστικά ή περιστασιακά.
[32] Πολλοί ιστορικοί τον θέλουν να φονεύει ο ίδιος τους βιαστές, άρπαγες, καταπιεστές αγάδες. Προσωπικά δεν μπορώ να το δεχτώ λόγω του πράου ήπιου και συνετού χαρακτήρα του. Άλλωστε ήταν ευκολότερο να βάλλει δικούς του ανθρώπους σ’ αυτό το δύσκολο έργο απόδοσης δικαιοσύνης (αυτοδικία).
[33]«Κριθή θερισθείσα του Μαΐου εις παραλίαν, εσπάρη επί των υψηλοτέρων κοιλάδων της Ίδης και εθερίσθη τον Αύγουστο μάλλον επιτυχώς»
Χουρμούζη Βυζαντίου κρητικά σελ.3
[34] Οι ντόπιοι περίοικοι μάλλον έδωσαν το όνομα Γκουσελιανά όταν πληροφορήθηκαν από που ήσαν οι νέοι ιδιοκτήτες ήσανΚουσανοί ή Κουσελιανοί όπως ταιριάζει στην προφορά των κατοίκων της περιοχής. Τους ήταν δύσκολο να προφέρουν τη λέξη Κουσανά (χωράφια). Ισχυρά τοπωνύμια υπάρχουν στην περιοχή ακόμη και σήμερα όπως: «Του Μεσαρίτη» και το «Μεσαρίτικο Πέραμα».
[35] Αυτή την εποχή ούτε κατοίκησε κανείς ούτε χτίστηκαν σπίτια. Αν ερχόταν Κουρμούληδες να ζήσουν εκεί το τοπωνύμιο θα ήταν «Κουρμουλιανά». Πολύ αργότερα, μετά το 1830 ήρθε ο Γιώργης (Γεωργίου;) Κουρμούλης και δημιούργησε το χωριό με συγκάτοικους Σφακιανούς που εκμεταλλεύτηκαν την άρση του νόμου του «πλησιαστού». Επετράπη μόνο σε Σφακιανούς να αγοράζουν παντού στην Κρήτη και όση ακίνητη περιουσία ήθελαν.
[36] Το κορυφαίο έργο του προεπαναστατικού Ελληνικού διαφωτισμού είναι αναμφισβήτητα η «Ελληνική Νομαρχία». Ο πλήρης τίτλος του είναι: «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ ήτοι λόγος περί ελευθερίας δι ου αποδεικνύεται πόσον είναι καλλιότερα η Νομαρχιακή (σύμφωνα με τους νόμους Συμ. Συν) Διοίκησις από τας λοιπάς, ότι εις αυτήν φυλάττεται η Ελευθερία του ανθρώπου. Τι εστί ελευθερία, οπόσων μεγάλων κατορθωμάτων είναι πρόξενος, ότι τάχιστα η Ελλάς πρέπει να συντρίψει τας αλύσσους της (ο)ποια εστάθησαν αι αιτία, όπου μέχρι της σήμερου εφύλαξαν δούλη και οποίαι είναι εκείναι όπου μέλλει να την ελευθερώσωσι. Συντεθείς και τύποις εκδοθείς ιδίοις αναμώμασι προς ωφέλειαν των Ελλήων παρά ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ. Εν Ιταλία 1806». Το έργο το αφιερώνει ο συγγραφέας στο Ρήγα και το οποίο ο γράφων πιστεύει πως ήταν εις γνώσιν του καπετάν Μ.Χ. Κουρμούλη.
[37] Ο καπετάν Μ.Χ. Κουρμούλης είχε μυηθεί (στη Φιλική Εταιρεία) μήνες πριν εκραγεί η επανάστασις από τον ιεροδιάκονονΓρηγόριονΚαλλονά και ησπάσθη την ιδέαν ευχαρίστως (Κυριακού Κριτοβουλίδου, Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος Πολέμου των Κρητών σελ. 112
Σημ. Ο Π. Κριάρης, (Ιστορία της Κρήτης Τομ.2 σελ. 171-174) υποστηρίζει πως τον μύησε το 1819 ο Βαρνάβας Πάγκαλος από τη Τζιά με τη μεσολάβηση του οποίου μυήθηκαν πολλοί Κρήτες στη Φιλική Ετιαρεία.
[38] Τα Σφακιανά καράβια κυρίως μπρίκια και γολέτες ήσαν άοπλα αντιθέτως από τα Υδραϊκά, Ψαριανά, Κασιώτικα. Οι Σφακιανοί ναυτικοί δεν ήξεραν από ναυτικό αγώνα, προτιμούσαν να μάχονται στη στεριά.
[39] Η καγκελαρία όρισε οπλαρχηγούς και τις περιοχής που θα επιτηρούσαν, δίδοντας παράλληλα και τίτλους (βαθμούς). Ανώτερος βαθμός ήταν του πεντακοσίαρχου. Υπήρχαν τριακοσίαρχοι και διακοσίαρχοι.
[40] Μόνο ο Γρηγόρης Παπαδοπετράκης (σωστά) δεν τον αναφέρει παρόντα στις σφακιανές εαρινές συσκέψεις. Οι περισσότεροι ιστορικοί με ακατάληπτη ελαφρότητα τον θεωρούν παρόντα, υποτιμώντας την πολύ καλά οργανωμένη κατασκοπευτική υπηρεσία των Οθωμανών. Τα μάτια και τα αυτιά του σουλτάνου ήσαν πανταχού παρόντα… Ήταν ανάγκη υψίστης σημασίας να παραμείνουν δήθεν πιστοί στην υψηλή πύλη οι Κουρμούληδες για να μπορέσουν να αποθηκεύσουν όσο το δυνατό περισσότερα επισιτιστικά εφόδια στο Λουτρό των Σφακιών κυρίως, αλλά και στη Γαύδο όπου ελεγχόταν απόλυτα από τα Σφακιανά πλοία.
[41] Κι εδώ όλοι σχεδόν οι ιστορικοί εκτός Γρηγόρη Παπαδοπετράκη «θέλουν» τον Μιχάλη Κουρμούλη να μάχεται. Γίνεται το ίδιο λάθος. Ο Μιχάλης θερίζει και αλωνίζει εντατικά στη Μεσαρά για τους ίδιους λόγους της σημείωσης αρ.40. Η 16η Ιουνίου είναι μια από τις μεγαλύτερες μέρες του χρόνου.
Τη μάχη αυτή όλοι οι ιστορικοί (δικαιολογημένα) την ονομάζουν μάχη του Αγ. Ιωάννη του Καημένου από το διπλανό ομώνυμο χωριό. Γκουσελιανά δεν υπήρχαν. Το στρατόπεδο όμως και μέρος της μάχης διεξήχθη στα Γκουσελιανά. Το τέλος της και η σφαγή έγινε στην κοινοτική περιοχή του Αϊ Γιάννη σε ίση απόσταση από τα 2 σημερινά χωριά. Η περιοχή των Γκουσελιανών έγινε σημείο στρατοπέδευσης 4 φορές στη διάρκεια του αγώνα.
[42]Συναρχηγοίωρίσθηκανγια την περιοχή της Γόρτυνας, οι Ρούσος Βουρδουμπάς και Πωλογιωργάκης. Οι δύο τελευταίοι άφησαν την αρχηγία στο φίλο τους Μιχάλη Κουρμούλη.
Γρηγ. Παπαδ. Ιστορ. Τ. Σφακιών, σελίδα 222.
[43]Η σφαγή αυτή ονομάστηκε μεγάλος Αρπεντές (μεγάλη ταραχή) και είχε περίπου 1000 νεκρούς μεταξύ των οποίων αρκετούς επισκόπους σε αντιδιαστολή με το μικρό Αρπεντέτο 1828 όταν ο επαναστάτης Μαλικούτης σκότωσε και αποκεφάλισε τον αγά Αγριολίδη του οποίου το πτώμα μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο και ο όχλος άρχισε πάλι τις σφαγές με ανάλογους νεκρούς αμάχους.
[44] Όλοι τους γνώριζαν τις συνέπειες. Ο νόμος των Οθωμανών ήταν ξεκάθαρος: Κάθε Μουσουλμάνος που ασπάζεται τον Χριστιανισμό, θανατώνεται με ή χωρίς δίκη. Όλοι οι κρυπτοχριστιανοί (σαν τυπικοί Μουσουλμάνοι) κινδύνευαν. Η περιουσία των δημεύεται. Τα παιδιά των δεν τους κληρονομούν αφού Χριστιανός δεν επιτρέπεται να κληρονομήσει Μουσουλμάνο. Από αυτά και μόνο γίνεται αντιληπτό το τεράστιο ρίσκο ανέλαβαν οι Κουρμούληδες και τι πρόσφεραν εν τέλει στην επανάσταση. Για τη στιγμή αυτή της αποκάλυψης και την προσχώρηση στην επανάσταση είναι ξεκάθαρος ο Ι. Φιλήμονας που αναφέρει: «Η οικογένεια γενναία, ισχυρή και πολυκτήμων Χριστιανοί εν κρυπτώ, ομολόγησαν την πίστη τους όταν κατέφυγαν από την πεδινή Μεσαρά στα Σφακιά για να πάρουν μέρος στην επανάσταση».
Δοκίμιον περί της Ελληνικής επανάστασης, τόμος 4, σελ. 48.
[45] Σιγά – σιγά οι πρόσφυγες στα Σφακιά έφθασαν τις 30.000, ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων που έπρεπε να τραφούν. Υπήρχαν στις αποθήκες του Λουτρού και της Γαύδου αρκετά εφόδια από τα οποία σιτίζονταν εννοείται με το σταγονόμετρο. Αυτή η μεγάλη επισιτική ανάγκη δείχνει τη μέγιστη υπηρεσία των Κουρμούληδων στην επανάσταση.
[46] Μέχρι τώρα οι ένοπλοι άνδρες του ήταν φύλακες και όργανα τήρησης τάξης. Τώρα αναβαθμίζονται σε επαναστάτες.
[47] Συνελήφθη άνθρωπος του έξω από τ’ Ανώγεια φέρων επιστολές. Εκρίθη ύποπτος κι ύστερα από διαταγή του καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη οι επιστολές ανοίγονται. Περιείχαν προτάσεις συνεννόησης με τους Τούρκους…
[48]Ήσαν οι: Ρούσος Βουρδουμπάς γενικός αρχηγός, ο Πρωτοπαπαδάκης, ο Δεληγιαννάκης, ο Δαμβέργης, ο Σακόραφος, ο Τσουδερός, ο Ζερβουδάκης, ο Α. Μεληδώνης και 300 μη Κρήτες εθελοντές υπό τον Μαυροθαλασσίτη.
[49] Μια νύχτα ο Μελιδώνηςεπέδραμε στο Βαθειακό (το οποίο είχε επανακαταληφθεί από τους Τούρκους) και άρπαξε μεγάλη ποσότητα χρειωδών του πολέμου. Επαίρονταν γι’ αυτό. Ο Βουρδουμπάς τον παρατήρησε πως με αυθαίρετες – έστω ηρωϊκές- ενέργειες δεν κερδίζεται η επανάσταση, αφού η ενέργειά του έγινε εν αγνοία των υπολοίπων και ήταν εξαιρετικά παρακινδυνευμένη. Ο Μεληδώνης απάντησε απαξιωτικά. Λόγο το λόγο τα πνεύματα οξύνθηκαν και ο Ρούσος σκότωσε τον Μεληδώνη. Αυτό υπήρξε αιτία να απόσχουν από μάχες οι μη Κρήτες εθελοντές και να απειληθεί σύρραξη. Τελικά απεφεύχθη. Δυστυχώς ο Μιχάλης Κουρμούλης δεν ήταν παρών γιατί θα απέτρεπε το επεισόδιο με το κύρος του.
[50] Αρίστευσε στις μάχες ο υπασπιστής και γραμματέας του Λαζαράκη Ιορδάνου
Κριτ. Σελ. 266
[51] Χωριό του δυτικού Ρεθύμνου, σήμερα λέγεται Αρχοντική.
[52] Τοπωνύμιο κοντά στη Γέργερη
Στη μάχη αυτή μάχη φάνηκε το ηθικό και η γενναιότητα των επαναστατημένων Ελλήνων. Ρακένδυτοι, ξυπόλητοι, πεινασμένοι, μαϊναρισμένοι, άυπνοι αντιμετώπισαν 4πλασιους εχθρούς με πολλαπλά πλεονεκτήματα και τους κατάφεραν τεράστια ζημιά, 3 φορές και από τις δικές τους απώλειες.Χωρίς όμως εφεδρείες που θα κτυπούσαν τον αντίπαλο πισώπλατα ήρθε η ήττα.
[53] Εισβάλλοντας στη Γόρτυνα (Νοέμβριος 23) κατακαίει τα χωριά Κουσές, Πετροκεφάλι, Τυμπάκι, Άγιοι Δέκα, Πόμπια και άλλα.
[54] 20 Μαρτίου 24. Οι ιστορικοί της εποχής σημείωναν ελάχιστες ημερομηνίες από αντικειμενική αδυναμία.
[55] Ο Χουσεΐν εύρε μόνο 2 σημεία αντίστασης στα Σφακιά, πρώτα στην Αράδαινα όπου κύκλωσε και σκότωσε όλους τους επαναστάτες κι ύστερα στο χωριό Αϊ Γιάννης όπου ο εκ ΜουρίουΧατζηγιώργης αμύνθηκε με 32 Σφακιανούς και 2 μη Κρήτες και έπεσαν μέχρις ενός «φυλάττοντεςΘερμοπύλας».
[56] Κανείς Σφακιανός δεν δήλωσε υποταγή. Ο ίδιος ο Χουσεΐν είχε κακό τέλος. Σκοτώθηκε στη μάχη της Κλείσοβας, νησίδας της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου κατά την πολιορκία της Ιερής Πόλης. Ήταν η τελευταία νίκη των Μεσολογγιτών.
[57] Σύμφωνα με (ελλιπή σ’ ένα βαθμό αόριστα όσον αφορά τα μεγέθη) του «Κώδικα των Θυσιών στην ανατολική Κρήτη» του Βασίλη Δημητριάδη, η περιουσία του Κουρμούλη σε 14 χωριά της Γόρτυνας δημεύτηκε και ήταν η εξής: οι 2 πύργοι στον Κουσέ, 620 (!) χωράφια, 7 νερόμυλοι, 664 ελαιόδεντρα, 19 εργατών αμπέλια, 21 αλώνια. Δημεύτηκαν επίσης τα αστικά ακίνητα στο Μεγάλο Κάστρο, τα βοσκοτόπια και οι καλλιέργειες στις πλαγιές της Ίδης. Γλίτωσαν μόνο τα Γκουσελιανά. Εννοείται πως χάθηκαν οι κινητές αξίες και το ζωϊκό κεφάλαιο.
[58] Οι συγγενείς των (άλλα επώνυμα) αλλά «εξωμότες» όπως και οι Κουρμούληδες 29 συνολικά οικογένειες έχασαν σε 11 χωριά της περιοχής τα εξής: 57 σπίτια στον Κουσέ κυρίως, 695 (!) χωράφια, 311 ελαιόδεντρα, 4 νερόμυλους, 30 εργατών αμπέλια, 18 αλώνια, 40 βρασκιά (κυψέλες) μέλισσες, 9 δενδρώδεις καλλιέργειες.
[59] Νόμος του Πλησιαστού. Νόμος που ίσχυε και παλιότερα από την Τουρκική κατάκτηση και εμπόδιζε τον κατακερματισμό των μεγάλων ιδιοκτησιών. Δηλαδή: Όποιος ήθελε να πωλήσει ένα αγρόκτημα ήταν υποχρεωμένος να το δώσει στον όμορο ιδιοκτήτη και όχι όπου αυτός ήθελε. Αν διαφωνούσανστηντιμήέμπαινε τριμελής επιτροπή στιμαδόρων (εκτιμητών) και έκανε δική της εκτίμηση. Αν συμφωνούσε σ’ αυτή ο όμορος το αγόραζε. Αν όχι το έπαιρνε όποιος μπορούσε.
Για την άρση του νόμου βλέπε: Γρηγόρη Παπαδ. Ιστορ. Των Σφακιών. σελίδα 447
