1. «Η τροφή σου είναι το γιατρικό σου» έλεγαν οι παλιότεροι και το πίστευαν, αποδίδοντας ιαματικές ιδιότητες σε πολλά από τα φαγώσιμα. Για παράδειγμα τις αγκινάρες, που είδαμε στις προηγούμενες περιηγήσεις, απέδιδαν καθαρισμό του αίματος, των νεφρών και του συκωτιού και στα κυδώνια «ξαρρωστικές» ικανότητες. Με βάση τις παρατηρήσεις των απλών ανθρώπων αλλά και τους πειραματισμούς κάποιων απ’ αυτούς που ειδικεύονταν σε θεραπείες, οι κοινωνίες του παρελθόντος είχαν καταλήξει σε ιαματικές πρακτικές που είχαν βάθος πολλών χιλιετιών. Αυτή ήταν η ονομαζόμενη «λαϊκή ιατρική», η οποία, αν και περιέχει πολλές μαγικές και θρησκευτικού τύπου επικλήσεις, σε ό,τι αφορά τη χρήση των βοτάνων είχε πολλές επιτυχίες. Αυτές προσπαθήσαμε να διασώσουμε και καταγράψαμε με τους ηλικιωμένους στο Β΄ Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα με την κοινωνική λειτουργό Κατερίνα Κατσιμάνη. Στη συνέχεια είχαμε κυκλοφορήσει το βιβλιαράκι «Στο φαρμακείο της φύσης», ενώ παράλληλα είχαμε διαμορφώσει ένα φορητό εκπαιδευτικό πρόγραμμα («μουσειοβαλίτσα») με τον ίδιο τίτλο για τα σχολεία.

2. Το βιβλίο είχε ως κορμό του τη λαϊκή ρίμα με το όνομα «σαρανταδέντρι» ή «σαρανταβότανο». Το ποίημα εκείνο, που συνιστούσε από μόνο του μια αποτελεσματική μνημονική τεχνική για τις ιδιότητες σαράντα βοτάνων, είχε διαμορφωθεί στην πάροδο του χρόνου έχοντας συμπυκνώσει τη βασική υπάρχουσα γνώση γι’ αυτά. Οπωσδήποτε εκείνο που προτεινόταν από το τραγούδι ήταν η διεξαγωγή ενός θεραπευτικού λουτρού με τα αναφερόμενα  βότανα για τους αρρώστους, όμως η πρακτική αυτή είχε σταδιακά ξεχαστεί και το ποίημα αναφέρονταν πια σ’ ένα σύνθετο αφέψημα, που ονομαζόταν κατά τόπους στην Κρήτη «καρτεράκι» ή «μαγιολύτης». Να σημειώσουμε ότι ο αριθμός 40 έχει κατά τη λαϊκή αντίληψη θρησκευτική και μαγική σημασία («σαράντα κύματα» κ.ά.). Ένα σχετικό εργαστήρι παραγωγής αφεψήματος με τα βότανα αυτά (κι ακόμα περισσότερα…) είχα διοργανώσει στον Καλλέργο τον Απρίλιο του 2016. Ας τα δούμε λοιπόν με τις ιδιότητές τους, αφού κι αυτά κατείχαν ουσιαστική θέση στον τομέα της διατροφής, ιδιαίτερα με το πρωινό βραστάρι. Με την ευκαιρία σημειώνω και τις υπόλοιπες ιδιότητές τους, εκτός των διατροφικών.

3. Σαν την υγειά σου έχασες και θες να την κερδίσεις, μόνο με βότανα της γης θα την ξανακερδίσεις. Φύλλα κιτροπορτακαλιάς…

Κιτριά (Citrus medica, Κιτρέα η μηδική): διουρητικό, αντιοξειδωτικό, ρυθμιστικό πεπτικού συστήματος και χοληστερίνης

Πορτοκαλιά (Citrus × sinensis, Κιτρέα η σινική): αντιρρευματικό (τσάι από πορτοκαλόφλουδα ξεραμένη)

4. κι άρωμ’ από λεμόνι

Λεμονιά (Citrus × limon, Κιτρέα η λεμονέα):  φλεβίτιδα, χιονίστρες, πιτυρίδα, δυσπεψία (φύλλα), πράσινο λεμόνι σε φέτες στους κροτάφους για πονοκέφαλο, φέτες  λεμόνι με λίγο ασβέστη βρασμένο για βούτηγμα ποδιών με χιονίστρες

5. ανερατζά, μανταρινιά

Νεραντζιά (Citrus × aurantium, Κιτρέα η νεραντζέα): ηρεμιστικό, αντιμικροβιακό, ο ώριμος καρπός δένεται στο λαιμό στις αμυγδαλίτιδες, αντιμετώπιση υπέρτασης και λιποθυμιών

Μανταρινιά (Citrus reticulata, Κιτρέα η δικτυωτή): καρδιοτονωτικό, καταπραϋντικό

6. ξαρρωστικό κυδώνι.

Κυδωνιά (Cydonia oblonga Κυδωνέα η προμήκης): μαλακτικό, τονωτικό, στυπτικό, σπόροι (ονομαζόμενοι κυδωνούκουδα) για χιονίστρες, καψίματα, ρυτίδες, βήχα, τριχόπτωση, τονωτικό (ο καρπός «φτιάζει το νταμπγιέτι (διάθεση) του αρρωστάρη»)

7. Μάζωξ’ από τσοι ποταμούς τσ’ ακονυζάς τα χνάρια

Ακονυζά (Inula graveolens, Ίνουλα η βαρύοσμος): εντομοαπωθητικό για ορνιθόψειρες, κρέμασμα στα δοκάρια σπιτιού για να κολλούν τα έντομα, μυκητοκτόνο, βακτηριοκτόνο, αντιμετωπίζει δερματικές παθήσεις και διάρροια

8. βάτο

Βάτος ή βατσινιά (Rubus fruticosus, Βάτος ο θαμνώδης): απαλύνει πόνους, φρεσκάρει δέρμα και θεραπεύει παθήσεις του, αρθροπάθειες, ελαττώνει σάκχαρο, ο καρπός (βάτσινο) λειτουργεί ως καθαρτικό αίματος, βραστάρι ρίζας αποτελεσματικό για διάρροια και υπέρταση (3 ρακοπότηρα τη μέρα), το σιρόπι για διουρητικό

9. και τσάι του βουνού

Μαλοτίρα (Sideritis syriaca, Τσάι του βουνού): επουλωτικό πληγών, τονωτικό, αντιπυρετικό, αντισηπτικό, μειώνει επίπεδα αρτηριακής πίεσης, αντιοξειδωτικό, αγχολυτικό, διουρητικό, ενισχυτικό ανοσοποιητικού συστήματος

10. και τσ’ αμπιστιάς κλωνάρια.

Αψιθιά (Artemisia absinthium, Αρτεμισία η θαμνώδης, ορμηγκοβότανο): κοπανίζεται και προστίθεται λίγη ζάχαρη, τονωτικό και διεγερτικό, τακτοποίηση χολής, προφυλάσσει από δερματικές παθήσεις, ανακουφίζει πόνο χτυπημάτων, ανοίγει την όρεξη και προσφέρει ευεξία

11. Μάζωξε έρωντα πολύ απ’ τα βουνά τση Κρήτης

Δίκταμος (Origanum dictamnus, Ορίγανον το δίκταμνον, Έρωντας): αιμοστατικό, αντισηπτικό, θερμαντικό, καταπραϋντικό, επουλωτικό τραυμάτων και αποστημάτων, το κατάπλασμα βοηθά στις ρευματοπάθειες, η μάσηση αντιμετωπίζει οδονταλγίες

12. και σφάκα την πικραδερή

Σφάκα (Nerium oleander, Νήριον το ολέανδρον): καρδιοτονωτικό, παρασιτοκτόνο, αντιμετώπιση δερματοπάθειών και ψωρίασης με χυλό φύλλων και βραστάρι φύλλων με λάδι, με καθαρό κερί, θειάφι και νερό δημιουργεί αλοιφή για το έκζεμα

13. δάφνες, μυρτιές να βρίχνεις.

Δάφνη (Laurus nobilis, Δάφνη η ευγενής): καταπραϋντικό πόνων, ηρεμιστικό, θεραπεύει ρευματισμούς και αρθρίτιδες

Μυρτιά (Myrtus communis, Μυρτιά η κοινή): ρυτίδες, αντιμικροβιακό, οι καρποί (μέρτα) τονωτικοί, κοπανισμένα καβουρντισμένα φύλλα σε σκόνη για κατακλίσεις, μυρτόλαδο για ρευματισμούς

14. Θύμο, κισσό κι αγκάραθο

Θυμάρι (Thymus vulgaris, Θύμος ο κοινός): τονωτικό, επουλωτικό, αντισηπτικό, καρδιοτονωτικό, παρασιτοκτόνο

Κισσός (Hedera helix, Χέδερα η έλιξ): ηρεμιστικό, αντιρρευματικό, φύλλα κοπανισμένα με ζουμί κάνουν κατάπλασμα για τα εγκαύματα, αντιμετώπιση δερματικών προβλημάτων και ζαχάρου

Αγκαραθιά (Phlomis lanata, Φλωμίς η αμαλλωτή): αντισηπτικό, αιμοστατικό

15. και αγκαθαστοιβίδα

Αστοιβίδα (Poterium spinosum, Σαρκοποτήριον το ακανθώδες): αντιτραυματικό, διουρητικό, αντιφλεγμονώδες

16. τη μυρωδιά βασιλικού

Βασιλικός (Ocimum basilicum, Ώκιμον το βασιλικόν): εντομοαπωθητικό, αντιμικροβιακό, αναλγητικό, αντιπυρετικό, τονωτικό μνήμης

17. φασκομηλιά και θρύμπα.

Φασκομηλιά (Salvia officinalis, Ελελίφασκος ο φαρμακευτικός): αντιρρευματικό, αντιπυρετικό, αντιμετώπιση αιμορραγιών, επουλωτικό, ελαττώνει την αρτηριακή πίεση

Θρύμπα (Satureja thymbra, Σατουρέγια η θύμβρα): τριχόπτωση, ρευματισμοί, αντισηπτικό, αντιασματικό, μικροβιοκτόνο

18. Αφήνω σήμερα για το τέλος μια φωτογραφία, που τράβηξα πριν από ακριβώς σαράντα χρόνια, για το βιβλίο «Ρέθυμνο, οδηγός για την πόλη». Δείχνει το πρώτο αχτάρικο των νεότερων χρόνων του Ρεθύμνου, εκείνο του Μήτσου Κοντογιάννη, στη γωνία της οδού Σουλίου. Ο άνθρωπος αυτός δεν είχε αρχικά ιδιαίτερες γνώσεις για τα ιαματικά φυτά, όμως διάβασε και ερεύνησε πολύ, ώστε να τις αποκτήσει. Το μαγαζάκι του ήταν από εκείνα που εντυπωσίαζαν και ενθουσίαζαν τους τουρίστες του Ρεθύμνου, που την εποχή στην οποία αναφέρομαι είχαν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και προβληματίζονταν μ’ ο,τιδήποτε εναλλακτικό. Συνιστώ στους αναγνώστες να διαβάσουν ένα άρθρο που αναφέρεται στον μαγαζάτορα αυτόν και στις περιπέτειες της ζωής του, του Μιχάλη Τζεκάκη, στο περιοδικό του Πανεπιστημίου «Αριάδνη», με τον τίτλο «Μεγαλώνοντας στο σπίτι ενός πρόσφυγα της Μικρασιατικής Καταστροφής», στον τόμο 29.

Θα συνεχίσουμε όμως με τα υπόλοιπα είκοσι βότανα στις επόμενες «Ιστορικές Περιηγήσεις».