Επαναστατική Προκήρυξη του Ρήγα
«Ο μέχρι τούδε λέγω, δυστυχής ούτος λαός, βλέποντας ότι όλαι του αι θλίψεις και οδύναι, τα καθημερινά δάκρυά του, προέρχονται από την κακήν και αχρειεστάτην διοίκησιν, από την στέρησιν καλών νόμων, απεφάσισεν… να εκβοήση μεγαλοφώνως, ενώπιον πάσης της Οικουμένης, με βροντώδη φωνήν, τα ιερά και άμωμα δίκαια, όπου θεόθεν τω εχαρίσθησαν διά να ζήση ησύχως εις την γην».
Ο Ρήγας Βελεστινλής γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο Θεσσαλίας, όπου βρίσκονται και τα ερείπια της αρχαίας πόλεως Φερές, από ντόπιους γονείς, οι οποίοι του έδωσαν το βαπτιστικό όνομα «Ρήγας», όνομα που συνηθίζονταν στην περιοχή του Πηλίου και της Μαγνησίας. Ο ίδιος αργότερα στα βιβλία και τα έγγραφά της γενέτειράς του, κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής του. Νέος δεκαέξι, δεκαοχτώ χρονών με δίψα για μάθηση κατευθύνεται στη Σχολή Ζαγοράς Πηλίου, όπου μελετούσε και αρχαίους συγγραφείς, όπως διαπιστώνεται από αυτόγραφά του σε σχετικό βιβλίο αρχαίων γεωγράφων, το οποίο τώρα απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
Από το Βελεστίνο φεύγει σε ηλικία περίπου είκοσι χρονών για την Κωνσταντινούπολη, όπου μαθαίνει ξένες γλώσσες και αυξάνει τις γνώσεις του κοντά στους Φαναριώτες. Όμως μετά από λίγα χρόνια εγκατέλειψε την Πόλη, εγκαταστάθηκε στη Βλαχία, η οποία γειτνίαζε με την Ευρώπη και υπήρχε κάποια ελευθερία. Στο Βουκουρέστι αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα, εισέρχεται στον πνευματικό κύκλο του λογίου Κανταρτζή, γίνεται γραμματικός των Ηγεμόνων και συμμετέχει στα κοινά της περιοχής του. Εκλέγεται αντιπρόσωπος της γειτονιάς του σε μια περίπτωση διάνοιξης ενός δρόμου και σε μία επιδημία χολέρας του ανατίθεται ο έλεγχος των σπιτιών για τη διαπίστωση των αρρώστων.
Ο Ρήγας μεταβαίνει για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1790, ως γραμματέας και διερμηνέας ενός τοπάρχου. Τότε εκδίδει και τα δύο πρώτα του βιβλία «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» και «Φυσικής απάνθισμα», το οποίο περιέχει, σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις από τη Γαλλική Εγκυκλοπάιδεια των Νυντερώ και Ντ’ ‘Αλαμπέρ. Στη Βιέννη επανέρχεται έξι χρόνια αργότερα, το 1796, εποχή που αρχίζει να εφαρμόζει το μεγαλόπνοο επαναστατικό του σχέδιο για την ελευθερία της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών.
Το 1797 είναι η μεγάλη εκδοτική χρονιά του Ρήγα. Μεταφράζει και τυπώνει τα θεατρικά του έργα «Η Βοσκοπούλα των Άλπεων» του Μαρμοντέλ και τα «Ολύμπια» του Μεταστάσιο. Μάλιστα στον πρόλογο των Ολυμπίων παραθέτει τη σημαντική πληροφορία πώς τα ολυμπιακά αγωνίσματα και στην εποχή του ακόμη, τον καιρό της σκλαβιάς, διατηρούνταν στην Θεσσαλία και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Πληροφορία η οποία συμβάλει στην εδραίωση της πεποίθησης για τη διαχρονική συνέχεια του Ελληνισμού.
Συνθέτει τον επαναστατικό παιάνα «Θούριος» και τυπώνει σε δώδεκα φύλλα τη «Χάρτα της Ελλάδος», τους χάρτες της «Βλαχίας» και «Μολδαβίας», και ακόμη θα τύπωνε με τη διοικητική διαίρεση σε επαρχίες και τοπαρχίες χάρτες λεπτομερείς για τη Βουλγαρία, τη Σερβία και την Αλβανία. Εξέδωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το βιβλίο «Νέος Ανάχαρσις». Τέλος τον Οκτώβριο του 1797, χωρίς την άδεια του λογοκρίτη, όπως έκανε μέχρι τότε σε όλα του τα έργα, γιατί δεν θα μπορούσε πλέον να τον παραπλανήσει, παράνομα τυπώνει, κλεισμένος δύο μερόνυχτα στο τυπογραφείο των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου, το επαναστατικό του κείμενο με τίτλο «Νέα Πολιτική Διοίκησις», στην οποία περιέχεται η Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου, το Σύνταγμα και ο Θούριος. Επίσης τύπωσε και το στρατιωτικό εγχειρίδιο περί πολεμικής τέχνης «Στρατιωτικόν εγκόλπιον», το οποίο όμως κατασχέθηκε από την Αυστριακή Αστυνομία και δεν είδε το φως της δημοσιότητος.
Τον Δεκέμβριο του 1797 αναχώρησε από την Βιέννη με σκοπό να κατέβει στην Ελλάδα και να θέσει σε εφαρμογή το επαναστατικό του σχέδιο. Στέλνει στην Τεργέστη, στον εμπορικό οίκο φίλο του, τα κιβώτια με το επαναστατικό υλικό για να το μεταφέρει στην Ελλάδα. Εκεί δυστυχώς μετά από προδοσία ενός Έλληνα εμπόρου, την ώρα που καταφθάνει στην Τεργέστη, συλλαμβάνεται από την Αυστριακή Αστυνομία, η οποία μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε αντιληφθεί την επαναστατική κίνηση του Ρήγα∙ αναστατώθηκε μια και δόθηκε η εντύπωση ότι ο Ρήγας εκμηδένισε την τόσο καλά οργάνωσή της. Ανακρίνεται, φυλακίζεται, βασανίζεται επί έξι μήνες και τελικά με σίδερα στα χέρια και στα πόδια μεταφέρεται στο Βελιγράδι και παραδίνεται στους Τούρκους, οι οποίοι τον θανατώνουν μαζί με τους άλλους επτά Συντρόφους του στον Πύργο Νεμπόϊζα, τον Ιούνιο του 1798.
Το επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα. Για την απελευθέρωση της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών χωρών από την Οθωμανική τυραννία, ως πραγματικός ηγέτης, ο Ρήγας φρόντισε για την προετοιμασία της επανάστασης και την εφαρμογή της. Έτσι, έδωσε σημασία στην ανύψωση πρώτα του ηθικού των σκλαβωμένων και στη δημιουργία επαναστατικής διάθεσης, ώστε να πάρουν τα όπλα εναντίον του τυράννου. Χρησιμοποίησε τα δύο σημαντικά μέσα της επικοινωνίας τον ήχο και την εικόνα κατά την εφαρμογή του επαναστατικού του σχεδίου. Εξέδωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τους τέσσερις στρατηγούς του και τις τέσσερις παραστάσεις από τα κατορθώματά του, τον οποίο πρόσφερε στους σκλαβωμένους ως πρότυπο ανδρείας και αποφασιστικότητας. Γι’ αυτό και στον Ύμνο Πατριωτικό, στροφή 33, αναφωνεί:
«Αλέξανδρε, τώρα να βγης
από τον τάφον, και να ιδής,
Των Μακεδόνων πάλιν
Ανδρείαν την μεγάλην,
Πώς τους εχθρούς νικούνε
Με χαρά στη φωτιά».
Σημειώνουμε ότι σε μια εποχή όπου όλοι υμνούσαν τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη ως ελευθερωτή των λαών, ο οποίος μάλιστα βρισκόταν δίπλα στην σκλαβωμένη Ελλάδα, ο Ρήγας δεν έγραψε ούτε ένα στίχο, δεν τον ύμνησε, όπως έκαναν άλλοι Έλληνες λόγιοι. Αντίθετα εκείνη την εποχή τύπωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προσφέροντάς τον ως πρότυπο στους Έλληνες. Εξέδωσε επίσης τον τόμο «Νέος Ανάχαρσις», που αναφέρεται στην ένδοξη ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Με το τραγούδι, με τον επαναστατικό παιάνα «Θούριος», προσπαθεί να εμψυχώσει τους σκλαβωμένους και να τους ωθήσει στη μεγάλη απόφαση, την επανάσταση. Στους στίχους διεκτραγωδεί τη θλιβερή κατάσταση των σκλαβωμένων:
«Ως πότε παλληκάρια να ζούμεν στα στενά,
μονάχοι σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά;
να φεύγωμ’ απ’ τον κόσμον, για την πικρή σκλαβιά;
να χάνωμεν αδέλφια, Πατρίδα και γονείς,
τους φίλους τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς;
Τί σ’ ωφελεί αν ζήσης και είσαι στην σκλαβιά;
Στοχάσου πώς σε ψένουν καθ’ ώραν στη φωτιά».
Τονίζει όμως στους σκλαβωμένους πώς η ελευθερία είναι αξία ανώτερη και από τη ζωή, γι’ αυτό εκφράζοντας και την εμπειρία των σαράντα χρόνων ζωής του, βροντοφωνεί:
«Κάλλιο ‘ναί μιας ώρας ελεύθερη ζωή,
παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή».
Παροτρύνει τους λαούς των Βαλκανίων να αρπάξουν τα όπλα και να ριχθούν στον ιερό αγώνα της επανάστασης:
«Βούλγαροι κι ‘Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί,
αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή,
για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί
πως είμασθ’ αντρωμένοι, παντού να ξακουσθεί».
Ακόμη ως πραγματικός ηγέτης έδινε σημασία στον ψυχολογικό παράγοντα των σκλαβωμένων. Προσπαθούσε να ανυψώσει το ηθικό τους. Γι’ αυτό καταρρίπτει ως μύθο τη διάχυτη πεποίθηση ότι τάχα τα οθωμανικά στρατεύματα ήταν ακίνητα. Δείχνει απεναντίας ότι στην πραγματικότητα ήταν ευάλωτα και ενισχύει έτσι το φρόνημα των επαναστατών. Για το σκοπό αυτό στον Θούριό του φέρνει το συγκεκριμένο παράδειγμα των «Γκιρζιανλήδων», λαού στα βουνά του Αίμου, που επαναστάτησαν στην περιοχή της Θράκης. Και ο Ρήγας διαλαλεί πώς ο Σουλτάνος δεν είναι τόσο δυνατός, όσο οι σκλαβωμένοι νομίζουν:
«Ποτέ μη στοχαστείτε πώς είναι δυνατός
καρδιοχτυπά και τρέμει σαν λαγός και αυτός».
Ο επαναστατικός παιάνας Θούριος γρήγορα διαδόθηκε χειρόγραφη μορφή στο χώρο των Βαλκανίων εμψυχώνοντας τους σκλαβωμένους για τον τιτάνιο του πολέμου αγώνα. Μάλιστα, η διάδοση και εξάπλωση του αποτελεί μοναδικό ίσως φαινόμενο στην ιστορία των λαών.
Ο Ρήγας κατά την προετοιμασία του επαναστατικού του σχεδίου σκέφθηκε πως είναι απαραίτητη η εκπαίδευση των σκλαβωμένων στην πολεμική τέχνη σύμφωνα με τις ισχύουσες απόψεις της εποχής του, για να είναι σε θέση να αντιπαραταχθούν στο στρατό του σουλτάνου. Για το σκοπό αυτό μεταφράζει το βιβλίο «Στρατιωτικών Εγκόλπιον», ενός διάσημου τότε Αυστριακού στρατηγού. Με την ενέργειά του αυτή θα τόνωνε το ηθικό των σκλαβωμένων, οι οποίοι θα έβλεπαν ότι εκπαιδεύονται στην πολεμική τέχνη της εποχής, όπως εκπαιδεύεται και ο στρατός του σουλτάνου. Επίσης, την έναρξη της Επαναστάσεως τη σχεδίαζε να γίνει από την περιοχή όπου βρίσκονταν οι εμπειροπόλεμοι πληθυσμοί της Μάνης και της Ηπείρου, στη συνέχεια, η επανάσταση θα επεκτεινόταν στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδος και στις άλλες Βαλκανικές περιοχές.
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ρήγας στήριζε την επανάσταση του στις ντόπιες γηγενείς δυνάμεις των σκλαβωμένων. Δεν υπάρχει στα έργα του, στο Θούριό του, έκκληση στις τότε μεγάλες δυνάμεις ανατολής και δύσης για βοήθεια στην επανάστασή του. Πίστευε πως οι ξένες δυνάμεις θα εξυπηρετούσαν τα συμφέροντά τους και μόνο. Με την επικράτηση της επανάστασής του, στη θέση του οθωμανικού δεσποτισμού, θα δημιουργούσε στο Βαλκανικό χώρο, με την εφαρμογή του Δημοκρατικού Καταστατικού Συντάγματος και των Δικαίων του Ανθρώπου, στήριζε τη νέα κατάσταση στη δημοκρατία και όχι στην κληρονομική εξουσία. Πρότυπά του ήταν η δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών και η Γαλλική Επανάσταση.
Η «Χάρτα της Ελλάδος» χάρτης του κράτους του Ρήγα. Ο Ρήγας τύπωσε σε έξι μήνες, αφού έπαιρνε την άδεια του λογοκρίτη της Αυστριακής Αστυνομίας, τη δωδεκάφυλλη «Χάρτα της Ελλάδος». Κατόρθωσε να αποκρύψει τους πραγματικούς σκοπούς της έκδοσης με την αναγραφή του ονόματός της, με την καταχώριση των επιπεδογραφιών, ιστορικών τόπων και γεγονότων της αρχαιότητος και την παράθεση διάσπαρτα στα δώδεκα φύλλα της χάρτας των εκατών εξήντα δύο νομισμάτων. Η χάρτα ήταν πολιτικός χάρτης του κράτους του, με σύνορα και διαιρεμένος σε επαρχίες και τοπαρχίες, ώστε να μπορεί ο Ρήγας μετά την επανάσταση και το γκρέμισμα της τυραννίας, να συστήσει τη δημοκρατική πολιτεία, με τη διενέργεια εκλογών και την εκλογή αντιπροσωπευτικής βουλής. Σύμφωνα με το Σύνταγμά του, το οποίο τύπωσε παράνομα, κάθε επαρχία θα έστελνε ανάλογο αριθμό αντιπροσώπων. Ο Ρήγας ετοίμασε τον λεπτομερή αυτόν χάρτη του κράτους του, του βαλκανικού χώρου, για να είναι προετοιμασμένος για τη διεξαγωγή εκλογών και την αναλογική αποστολή αντιπροσώπων βουλευτών, όπως ορίζει το Σύνταγμά του, άρθρα 20 και 22.
Το πρωτοπόρο Σύνταγμα του Ρήγα. Ως ρεαλιστής ηγέτης ο Ρήγας ενδιαφέρθηκε για το πολιτικό σύστημα, που θα εφαρμοζόταν μετά την επανάσταση και την κατάλυση της τυραννίας. Πίστευε ότι η αναρχία είναι μορφή τυραννίας, όπως μάλιστα το διατυπώνει και στο Θούριό του (στίχος 27) πως «η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά». Γι’ αυτό, για να μπορούν οι επαναστατημένοι λαοί των Βαλκανίων να κυβερνούν δημοκρατικά, συντάσσει ένα σχέδιο Συντάγματος τέσσερα χρόνια μετά το πρότυπο γαλλικό σύνταγμα του 1793. Ο Ρήγας ωστόσο πρόσθεσε και πολλά δικά του στοιχεία, όπως για παράδειγμα πρώτος καθιέρωνε σε Σύνταγμα την υποχρεωτική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών, γνωρίζοντας τη μεγάλη παιδευτική δύναμη της γυναίκας στην διάπλαση και ανάπτυξη του ανθρώπου. Επίσης συνιστούσε την οικονομική ενίσχυση των αδυνάτων από την πολιτεία και αναγνώριζε δικαιώματα εκτός από τα άτομα και στις κοινωνικές ομάδες, κάτι που πριν από πενήντα και πάνω χρόνια αναγνωρίσθηκαν από τον καταστατικό χάρτη του Ο.Η.Ε. το 1948.
Στο άρθρο 7 του Συντάγματος του τόνιζε με έμφαση ότι κυρίαρχος λαός του κράτους του μετά την επανάσταση θα είναι όλοι οι κάτοικοι «χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι, και κάθε άλλο είδος γενεάς». Συνιστούσε τη συνεργασία των λαών για την εδραίωση και προκοπή της δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου. Γι’ αυτό τονίζει πώς
«ο Βούλγαρος πρέπει να κινείται, όταν πάσχει ο Έλλην και τούτος πάλιν δι’ εκείνον και αμφότεροι διά τον Αλβανόν και Βλάχον».
Επί πλέον τονίζει ότι οι δημοκρατικοί πολίτες θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να υπερασπίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς θεωρώντας αυτήν την υποχρέωσή τους «ως το πλέον ιερόν από όλα τα χρέη τους».
Ο Ρήγας Βελεστινλής αποτελεί μία από τις μοναδικές φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού και του Βαλκανικού χώρου: Διαφωτιστής, επαναστάτης, μάρτυρας, πολιτικός νους, στρατιωτικός νους, οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας των Βαλκανικών λαών, μετά την αποτίναξη της οθωμανικής τυραννίας. Δεν ευτύχησε λόγω της προδοσίας να δει ελεύθερους από την σουλτανική τυραννία τους βαλκανικούς λαούς. Το επαναστατικό του ωστόσο μήνυμα ατσάλωσε τους σκλαβωμένους στην απόφασή τους για επανάσταση και λίγα χρόνια αργότερα ο σπόρος της λευτεριάς βλάστησε στα Βαλκάνια.
Πηγή: «Ρήγας και Ορθόδοξη Πίστη» Δημήτριος Καραμπερόπουλος, έκδοση: Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα.
