ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ
ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
www.ret-anadromes.blogspot.com
Σε μια επίσκεψη στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία είναι πολλά αυτά που μπορούν να σε μαγέψουν τόσο για τη φυσική τους ομορφιά όσο και για την ιστορική και αρχαιολογική τους σημασία . ο Τάραντας, η μοναδική πόλη που ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ από τους Σπαρτιάτες, τα θρυλικά στενά τής Μεσσήνης, όπου η φοβερή Σκύλλα και Χάρυβδη των ομηρικών επών, το αρχαιολογικό Μουσείο τής Μεγάλης Ελλάδος, στο Ρήγιο, με τους ξακουστούς πολεμιστές τού Ριάτσε (που, κατά μία άποψη, φημολογούνται ως πρωτότυπο έργο τού μεγάλου Αθηναίου γλύπτη, ζωγράφου και αρχιτέκτονα Φειδία), η ιστορική "Κοιλάδα των Ναών" τού Ακράγαντα, με το εντυπωσιακότερο συγκρότημα αρχαίων ελληνικών ναών τής Σικελίας (Ήρας, Ομόνοιας, Ηρακλή και Ολυμπίου Διός), η αποικία των Κορινθίων Συρακούσες- πατρίδα τού μεγάλου μαθηματικού Αρχιμήδη- με τα ιστορικά τους λατομεία, το αρχαίο θέατρο, το υδραγωγείο, τον κολοσσιαίο βωμό τού Ιέρωνα, τις στοές των αιχμαλώτων και το νησάκι τής Ορτυγίας- το παλιό, δηλαδή, ιστορικό κέντρο τής πόλης- με τον αρχαίο ναό τού Απόλλωνα, την πλατεία τού Αρχιμήδη και την πλατεία duomo, με τον εντυπωσιακό καθεδρικό ναό, ενσωματωμένο στον αρχαίο ναό τής θεάς Αθηνάς. Επίσης, μπορείς να θαυμάσεις την πανέμορφη πόλη τής κοσμοπολίτικης Ταορμίνας με τα γραφικά πλακόστρωτα μεσαιωνικά της δρομάκια, τα χαρακτηριστικά κτίσματα και το επιβλητικό ελληνορωμαϊκό θέατρο, με την εκπληκτική- λέγεται, μάλιστα, ότι είναι από τις μοναδικές στον κόσμο- θέα προς το Ιόνιο Πέλαγος. Και, τέλος, μπορείς να θαυμάσεις το Λέτσε, το άλλως και "Φλωρεντία τού Νότου" αποκαλούμενο, με την πιάτσα Sant Oronzo, το περίφημο ρωμαϊκό αμφιθέατρό του και τη Santa Croce με το αποκορύφωμα τού ρυθμού Μπαρόκ από πέτρα λετσέζε, καθώς και το μοναδικό για την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική του Αλμπερομπέλλο, το περίφημο «χωριό των τρούλων», με τις χαρακτηριστικές κωνικές στέγες (trulli) των σπιτιών του.
Όλα αυτά περικλείνουν, βέβαια- και μάλιστα για τον έλληνα επισκέπτη- εξαιρετικά σπουδαίο ενδιαφέρον, αφού σηματοδοτούν έναν αρχαιότατο ελληνικό πολιτισμό, αυτόν της Μεγάλης Ελλάδας (και στα λατινικά Magna Graecia), έναν ιστορικό- γεωγραφικό όρο που αναφέρεται στις ελληνικές αποικίες τής Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο. Η «Μεγάλη Ελλάδα» δεν είναι απλώς μια περιοχή, μια πολύ όμορφη περιοχή, είναι ένα μοναδικό ταξίδι στον χρόνο, μια επιστροφή στον κλασικό ελληνικό κόσμο, μια επιστροφή, ένα προσκύνημα στις βαθύτερες ελληνικές μας ρίζες!!...
Πέραν, όμως, της προγραφείσας ιστορικής σηματοδότησης, μεγαλύτερη, τουλάχιστον για μας, έκπληξη- που, τώρα και δεκαετίες, πέραν των άλλων, ασχολούμαστε και με την ελληνική γλώσσα και την καταγραφή και επεξεργασία των κρητικών τοπωνυμίων- αποτέλεσε η «γλωσσική» σηματοδότηση τού χώρου, όπου ακόμα και σήμερα διατηρείται άσβεστο το ελληνικό πνεύμα, μαζί με την ελληνική γλώσσα, η οποία εξελισσόμενη διαφορετικά μέσα στις συνθήκες τής γείτονος Ιταλίας έδωσε μίαν άλλη διάλεκτο, μοναδική στον κόσμο, τα λεγόμενα «Γκρεκάνικα» (στην Καλαβρία) ή «Γκρίκο» (στην Απουλία). Τα Γκρεκάνικα ή Γκρίκο, όπως είναι γνωστά τα κατωιταλιώτικα ελληνικά ιδιώματα, μιλιούνται από τις ελληνόφωνες κοινότητες των Γκρεκάνων στις δύο παραπάνω περιοχές. Ειδικότερα, στην ελληνόφωνη περιοχή Σαλέντο τής Απουλίας (που ακούγεται ως Grecια Salentina), κοντά στην πόλη τού Λέτσε, βρίσκονται σήμερα εννέα μικρές πόλεις (Καλημέρα, Μαρτάνο, Καστρινιάνο ντε Γκρέτσι, Κοριλιάνο ντ' Οτράντο, Μαλπινιάνο, Σολέτο, Στερνάτια, Ζολίνο, Μαρτινιάνο), με συνολικό πληθυσμό 40.000 ατόμων, ενώ στην Καλαβρία βρίσκονται εννέα χωριά, στην περιοχή Μπόβα, αλλά ο γκρεκάνικος πληθυσμός εκεί είναι σημαντικά μικρότερος. Από μιαν ιδιοτροπία τής Ιστορίας και της γεωγραφίας στην καρδιά τής πάλαι ποτέ Μεγάλης Ελλάδας απέμειναν, στις μέρες μας, αυτές οι δύο ελληνόφωνες νησίδες. Μοναδικός θησαυρός τους είναι η γλώσσα τους. Αν χάσουν την ιδιαίτερη αυτή διάλεκτο και αρχίσουν να ομιλούν, για παράδειγμα, τη νεοελληνική, θα αποτελέσουν, οπωσδήποτε, ένα τουριστικό αξιοθέατο στην Κάτω Ιταλία, χωρίς, όμως, ρίζες, ιστορία, παρελθόν και μέλλον.
Δεν είναι, αλήθεια, μικρό πράγμα να ακούσεις από τον Πρόεδρο των ελληνόφωνων χωριών στο Σαλέντο- όπου τo βράδυ τής προτελευταίας ημέρας τής εκδρομής μας απολαύσαμε ένα εξαίσιο δείπνο σε παραδοσιακή ταβέρνα με ζωντανή τοπική ελληνική μουσική- να σου λέγει γεμάτος ελληνική περηφάνια και με όλη τη δύναμη της ψυχής του στην «Γκρίκο» διάλεκτο: «Είμαστε Έλληνες, γιατί έχομε το ίντιο αίμα τσε την ίδια γκλώσσα με σας τσε θέλουμε να μείνουμε Έλληνες. Θέλουμε να διατηρήσουμε τη γκλώσσα μας», ενώ, ταυτόχρονα, απεύθυνε δραματική έκκληση συμπαράστασης προς κάθε αρμόδια Αρχή της μητέρας Ελλάδας. Ο ίδιος είναι δάσκαλος των ελληνικών (Γκρίκο) στο Σαλέντο και σπούδασε, όπως μας είπε, στο Παιδαγωγικό τμήμα τού Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ο τρόπος που μιλάει δείχνει την αγωνιώδη προσπάθειά του για τη διατήρηση τής γρεκάνικης γλώσσας και την ικανοποίησή του γι’ αυτό. Και ακόμα, μια βαθιά συνειδητή περηφάνια για την ελληνική καταγωγή του, μαζί με μια άδολη συμπάθεια για τους Έλληνες, με τους οποίους υπάρχει μια μακραίωνη σύνδεση. Και ύστερα από αυτά διερωτώμαι: ποιος, αλήθεια, έχει το δικαίωμα να μείνει αδιάφορος μπροστά σε ένα τέτοιο αγωνιώδες μήνυμα; Και όταν, ακόμα, όπως μας είπαν εκείνη την ίδια βραδιά, στην ίδια περιοχή τού Σαλέντο, οι κάτοικοι των ελληνόφωνων χωριών τής Κάτω Ιταλίας, υποδέχονται και σήμερα τους Έλληνες με εξαιρετικά αισθήματα φιλίας, εγκαρδιότητας και αγάπης, απευθύνοντάς τους τη μεγαλειώδη και μοναδική φράση: «Είσαι Γκρίκο ; Έμπα στο σπίτι μου να μπει ο ήλιος»!
Οι ενέργειες των Γκρεκάνων περιλαμβάνουν διαβήματα στις αρχές, αδελφοποιήσεις με διάφορους δήμους τής Ελλάδας, εκτύπωση τής πρώτης γκρεκάνικης γραμματικής, έκδοση μικρών εφημερίδων και περιοδικών, εκκλήσεις σε ξένους οργανισμούς, δημιουργία πολιτιστικών συλλόγων με ελληνικά ονόματα, οργάνωση διεθνών συνεδρίων (ώστε να ανταλαγούν απόψεις από τους ειδικούς επιστήμονες, όπως γλωσσολόγους, λαογράφους, εθνολόγους, ιστορικούς, αρχαιολόγους κ.ά.), ακόμη και την έκδοση μιας πλούσιας ποιητικής συλλογής, με περισσότερα από 100 ποιήματα, 30 σύγχρονων ποιητών, από τις περιοχές αυτές, γεγονός το οποίο αποδεικνύει ότι η σύγχρονη ελληνόφωνη ποίηση τής Κάτω Ιταλίας συνεχίζει τη μεγάλη λυρική παράδοση τής αρχαιότητας.
Για την ιστορία τής εν λόγω πληθυσμιακής μειονότητας και του γλωσσικού ιδιώματός της, οι ίδιοι οι κάτοικοι των ελληνόφωνων, όπως ονομάζονται, χωριών τής Κάτω Ιταλίας πιστεύουν ότι, παρά τις προσμίξεις και τα νεότερα γλωσσικά δάνεια, ο βασικός πυρήνας τους αποτελείται από απόγονους των Ελλήνων τής Μεγάλης Ελλάδας τού B' αρχαιοελληνικού αποικισμού και ότι δεν έχουν καμιά σχέση με τους νεότερους Έλληνες πρόσφυγες, που κατέφυγαν εκεί σε νεότερες ιστορικές μεταναστεύσεις (εικονομαχία, πτώση Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κ.λπ), «που τους χάλασαν τη γλώσσα», όπως υποστηρίζουν χαρακτηριστικά οι εντόπιοι «λόγιοι». Χρησιμοποιούν τη λέξη Griko (λατιν. Graecus), η οποία δεν χρησιμοποιείται στην Ελλάδα και γράφουν τις ελληνικές λέξεις με λατινικούς χαρακτήρες, διατηρώντας, συνήθως, την καθαρή, την αρχαία τους μορφή (ευκολότερα δηλαδή ο ελληνόφωνος τής Κάτω Ιταλίας αντιλαμβάνεται την αρχαία ελληνική λέξη «παιδία» από το νεοελληνικό «παιδιά», πράγμα, ασφαλώς, που φανερώνει την άμεση από την αρχαία ελληνική γλώσσα προέλευση τού γλωσσικού ιδιώματός του).
Σύμφωνα με τη θεωρία τού Giuseppe Morosi, τα ελληνοϊταλικά ιδιώματα αποτελούν επιβιώσεις τής αρχαιοελληνικής διαλέκτου (δωρικής), που μιλιούνταν στη νότια Ιταλία ήδη από την εποχή τού αποικισμού τής Μεγάλης Ελλάδας (8ου αι. π. Χ.) και η οποία διατηρήθηκε φθαρμένη ως τη σύγχρονη εποχή, μέσα από τη συμβίωσή της με τη λατινική γλώσσα, χάρη στην ανανέωσή της από μετέπειτα μεταναστεύσεις ελληνικών πληθυσμών. Ο σύγχρονος γλωσσολόγος ερευνητής Αναστάσιος Καραναστάσης, ο οποίος, με εντολή της Ακαδημίας Αθηνών, μελετά επί πολλά χρόνια την γκρεκάνικη διάλεκτο, στηρίζει και ισχυροποιεί τη θεωρία τού συμπατριώτη μας γλωσσολόγου Γ. Χατζιδάκι περί μιας αδιάλειπτης συνέχειας τού γκρεκάνικου γλωσσικού ιδιώματος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα με μια σειρά γλωσσικών παρατηρήσεων. Το γλωσσικό ιδίωμα των ελληνοφώνων τής Κάτω Ιταλίας έχει, περαιτέρω, προσλάβει με το πέρασμα τού χρόνου έναν μελωδικό τόνο, και θυμίζει αμυδρά την κυπριακή ή την κρητική διάλεκτο.
Στις μέρες μας τα ελληνικά της Κάτω Ιταλίας βρίκονται σε κίνδυνο εξαφάνισης, αφού οι νεότερες γενιές δεν τα μαθαίνουν, όπως παλαιότερα, γιατί τα θεωρούν, επηρεασμένοι και από την τηλεόραση και τα άλλα μέσα επικοινωνίας, ως επαρχιακή γλώσσα που τη μιλούν μόνον οι χωρικοί. Στην επιβίωσή τους δεν βοηθάει ούτε το γεγονός ότι το επίσημο ιταλικό κράτος τα έχει αναγνωρίσει ως μειονοτική γλώσσα και, κατά το δυνατόν, τα προστατεύει, όπως και αυτό το ίδιο το ελληνικό πνεύμα, αντίθετα με όσα πράττει η γείτων Τουρκία, που μόνιμη επιδίωξή της έχει τάξει την εξαφάνιση από την επικράτειά της κάθε ίχνους ελληνικής παρουσίας.
Στην Απουλία, τα Ελληνικά δεν χρησιμοποιούνται στα νηπιαγωγεία, παρά το γεγονός ότι οι τοπικοί κανονισμοί επιτρέπουν στους γονείς να ζητούν και σ' αυτά τη χρήση τής ελληνικής γλώσσας. Στα δημοτικά σχολεία, η κατάσταση διαφέρει από κοινότητα σε κοινότητα. Σε δύο πόλεις τα Ελληνικά διδάσκονται από το 1978, επίσημα, σε πειραματική βάση, για 15 ώρες τη βδομάδα, από την πρώτη τάξη και για όλο τον κύκλο τού δημοτικού σχολείου. Στην Καλαβρία, τα Ελληνικά χρησιμοποιούνται σποραδικά στα νηπιαγωγεία, συνήθως με πρωτοβουλία των γονιών των παιδιών.
Το ελληνικό κράτος τα τελευταία χρόνια δείχνει, ευτυχώς, μιαν ευαισθησία για τη διατήρηση αυτού του ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος και έχουν εκπονηθεί εκπαιδευτικά προγράμματα κυρίως για τη διδασκαλία τής νεοελληνικής γλώσσας. Το πρόβλημα είναι ότι οι δάσκαλοι οι οποίοι στάλθηκαν από την Ελλάδα (έξι στην Απουλία και τέσσερις στην Καλαβρία), διδάσκουν στα παιδιά κυρίως νέα ελληνικά, ενώ το μάθημα πρέπει να γίνεται και στο ελληνόφωνο ιδίωμα, για να διασωθεί. Στο Πανεπιστήμιο του Λέτσε υπάρχει εκτός από την έδρα Ελληνικής Φιλολογίας και Τμήμα για τα Γκρίκο, ώστε οι διδάσκοντες να γνωρίζουν και τις δύο γλώσσες.
Ο λαϊκός, περαιτέρω, πολιτισμός των Γκρεκάνων είναι εξαιρετικά πλούσιος. Τμήμα τού πολιτισμού τους είναι και τα τραγούδια τους (καθαρά ελληνικά τραγούδια, κυρίως μοιρολόγια, νανουρίσματα τραγούδια της δουλειάς και της αγάπης, καθώς και θρησκευτικά), τα οποία έχουν άμεση σύνδεση με την ελληνική γλώσσα και ιστορία. Χάρη στα τραγούδια, η ελληνική γλώσσα μεταφέρθηκε στους αιώνες και επιβιώνει μέχρι και σήμερα. Απολαύσαμε κοντά τους μοναδικά γκρεκάνικα τραγούδια και πολλούς χορούς με πιο χαρακτηριστικό απ’ όλους, τη γνωστή ταραντέλα. Ο ρυθμός τής τελευταίας είναι εξαιρετικά γρήγορος και η χορεύτρια κινείται ακατάπαυστα και ξέφρενα, σύμφωνα με τοπικές παραδόσεις με τις οποίες ο χορός αυτός και έχει συνδεθεί. Παραδοσιακά τους όργανα είναι, κυρίως, το ακορντεόν, το ταμπουρέλλο (ντέφι) και η τσαμπούνα. Καθώς ακούς αυτούς τους μουσικούς να τραγουδούν μπορείς να διακρίνεις στον τόνο τής φωνής τους το πάθος τους να σώσουν και να διατηρήσουν ως κόρην οφθαλμού την πολιτιστική τους ταυτότητα και κληρονομιά.
