Σύμφωνα με τον τοπικό τύπο (έντυπο και ηλεκτρονικό), στο ξενοδοχείο Creta PalaceGrecotel από 7 Νοεμβρίου έως και 11 Νοεμβρίου 2022 πραγματοποιήθηκε επιστημονικό συνέδριο με συμμετοχή 25 επιστημόνων από πανεπιστήμια της Αμερικής, της Ευρώπης και της Ελλάδας.
To θέματου συνεδρίου ήταν «Κρητικός Τρόπος Ζωής: Μεσογειακή Παράδοση και Σημερινή Εφαρμογή» (CretanLifestyle: MediterraneanTradition&ModernApplications) και ο βασικός στόχος του συνεδρίου ήταν«η πολυπόθητη επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου»όπως χαρακτηριστικά ανακοινώθηκε. Το συνέδριο διοργανώθηκε, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του τοπικού τύπου, από το Ελληνικό Κέντρο Αριστείας για την Υγεία και την Ευεξία (TheHellenicCenterforExcellenceinHealth&Wellness)και τον ΌμιλοΝ. Δασκαλαντωνάκη –Grecotel, και ήταν υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Κρήτης και των υπουργείωνΤουρισμού, Εξωτερικών και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων.
Παρατήρησα αρκετά παράξενα πράγματα στην οργάνωση του συνεδρίου τα οποία μάλλον δεν δικαιολογούν, κατά τη γνώμη μου, τον χαρακτηρισμό «επιστημονικό συνέδριο», όπως: α) Το βασικό θέμα του συνεδρίου ήταν «η πολυπόθητη επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου». β)Το κόστος συμμετοχής ήταν εξαιρετικά υψηλό (1499 Ευρώ) και στις ανακοινώσεις φαινόταν ότι οι σύνεδροι υποχρεωτικά θα διέμεναν σε συγκεκριμένο ξενοδοχείο. γ) Το πρόγραμμα του συνεδρίου είχε αναρτηθεί σε διάφορες ιστοσελίδες, αλλά δεν ήταν ξεκάθαρο ότικάποια από αυτές ήταν η επίσημη ιστοσελίδα του συνεδρίου. Σε μία ιστοσελίδα (MediterraneanDietandHealth) στην οποία υπήρχε το πρόγραμμα του συνεδρίου, αναφερόταν ότι το οριστικό πρόγραμμα του συνεδρίου μπορούσε να αλλάξει (finalprogramsubjecttochange). (Πώς γίνεται ένα οριστικό πρόγραμμα να αλλάξει;) Επίσης, η ίδια ιστοσελίδα σημείωνε ότι οι θεματικές του συνεδρίου (περιλαμβανομένων των εκδρομών και των εμπειριών γευσιγνωσίας) ήταν τα πιο σημαντικά μέρη (highlights) του προγράμματος. (Είναι, μάλλον, ασυνήθιστοτο πρόγραμμα ενός επιστημονικού συνεδρίου να αναφέρεται σε highlights).δ) Τα θέματα του συνεδρίου ήταν ετερόκλητα: φαινόλες και αντιοξειδωτικά, προώθηση ελληνικών προϊόντων στη διεθνή αγορά, ιατρικός τουρισμός, κλπ.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου έχει μεγάλη σημασία τόσο για την τοπική όσο και για την εθνική οικονομία, και κάθε ορθολογική προσπάθεια πρέπει να ενθαρρύνεται (από ιδιώτες και πολιτεία) επειδή πολλές οικογένειες ζουν από τον τουρισμό.
Η χρηματοδότηση επιστημονικών συνεδρίων από ιδιώτες δεν είναι defactoκατακριτέα, αρκεί να έχει εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία και αντικειμενικότητα των στόχων του συνεδρίου. Για παράδειγμα, τα περίφημα συνέδρια Σολβέ (SolvayConferences) οργανώνονται και χρηματοδοτούνται από τα Διεθνή Ινστιτούτα Σολβέ (International SolvayInstitutes) τα οποία ιδρύθηκαν από τον Βέλγο χημικό και βιομήχανο ErnestSolvay(1838 – 1922). Το πρώτο Συνέδριο Σολβέ πραγματοποιήθηκε το 1911 στις Βρυξέλλες και το 5ο Συνέδριο Σολβέ (1927) θεωρείται σταθμός στην ιστορία της φυσικής και ιδιαίτερα της κβαντομηχανικής. Τα συνέδρια Σολβέ πραγματοποιούνται μέχρι σήμερα και ουδείς έχει κατακρίνει τον βιομήχανο ErnestSolvay για την πρωτοβουλία του.
Όμως, όταν ο βασικός στόχος ενός συνεδρίου (όπως και οι Γιορτές Κρητικής Διατροφής) είναι η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και η ανάδειξη (για εμπορικούς λόγους) της «κρητικής διατροφής»με συνεχή αναφορά στη γνωστή Μελέτη των Επτά Χωρών (SevenCountriesStudy), τότε πρέπει να είμαστε προσεκτικοί επειδή η επιστήμη δεν συμβαδίζει πάντα με τα οικονομικά οράματα.Ορισμένες αναφορές στον τοπικό τύποόπως «βαθιά μέσα μας όμως, γραμμένη στο DNA η παραδοσιακή μας διατροφή ήταν εκεί, παρούσα, εμφανιζόμενη με τρόπο λανθάνοντα», και «η επέκταση της τουριστικής σεζόν περνάει μέσα από την κρητική διατροφή», δημιουργούν(επιεικώς) προβληματισμό και συγκαταβατικά χαμόγελα.
Ο υπογράφων το παρόν κείμενο αδυνατεί να κατανοήσει (ίσως λόγω της άγνοιάς του σε θέματα βιολογίας) πώς έχει εγγραφεί στο DNAτου Κρητικού να τρώει «με τρόπο λανθάνοντα»(!) μαυρομάτικα φασολάκια, φάβα και απάκια, και πώς ο Νορβηγός τουρίστας θα βελτιώσει την υγεία του ερχόμενος στην Κρήτη και τρώγοντας για 15 ημέρες κουκιά, ντολμάδες, και γραβιέρα. (Αν και πολλοί θεωρούν το καημένο DNAυπεύθυνο σχεδόν για όλη την ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτό ευτυχώς δεν διαμαρτύρεται και παραμένει ήρεμο. Όμως, έως πότε;)
Η Μελέτη των Επτά Χωρών (ΜΕΧ)είναι η βασική αναφορά των επιστημόνωνδιατροφής και δημόσιας υγείας, αλλά και πολιτών χωρίς ειδικές γνώσεις, για να υποστηρίξουν την αξία της κρητικής διατροφής. ΗΜΕΧ είναι μία σημαντική πολυπολιτισμική μελέτη η οποία ξεκίνησε στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα από τον Άνσελ Κις (AncelKeys, 1904-2004) στα μέσα της δεκαετίας του 1950.Ο Κις και οι συνεργάτες του μελέτησαν ένα δείγμα περίπου 13000 ανδρών ηλικίας 40-59 ετών σε 16 περιοχές (cohorts) 7 χωρών: ΗΠΑ (1 περιοχή), Φινλανδία(2 περιοχές), Ιαπωνία (2 περιοχές), Ιταλία (3 περιοχές), Ολλανδία (1 περιοχή), Γιουγκοσλαβία (5 περιοχές) και Ελλάδα (2 περιοχές: Κέρκυρα και Κρήτη.)
Αν και φαίνεται παράξενο, η ΜΕΧ και τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννηέχουν ένα κοινό και ενδιαφέρον στοιχείο. Πολλοίαναφέρουν με ευλάβεια τον Μακρυγιάννη, αλλά λίγοιέχουν διαβάσει τα Απομνημονεύματά τουκαι ακόμα λιγότεροι τα έχουν διαβάσει με προσοχή, δηλαδή με κριτικό μάτι και κυρίως μεταξύ των γραμμών. (Ένα καλό βιβλίο για την κριτική ανάγνωση του Μακρυγιάννη είναι η εργασία του Γιώργου Γιαννουλόπουλου, «Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη: Η κατασκευή ενός μύθου από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο». Εκδόσεις Πόλις, 2004.) Έτσι και με τη ΜΕΧ, ενώ πολλοί την αναφέρουν με θρησκευτική ευλάβεια φαίνεται ότι λίγοι έχουν κάνει τον κόπο να μελετήσουν τα στοιχεία όπως αναφέρονται στην ίδια τη μελέτη και ακόμα λιγότεροι γνωρίζουν την κριτική που έχει γίνει στη συγκεκριμένη μελέτη.
Πολλοί νομίζουν ότι στη ΜΕΧ ο Keysείχε επιλέξει αρκετές περιοχές της Κρήτης ξεκινώντας, για παράδειγμα, από τοΚαστέλλι Κισσάμου (Χανιά) και καταλήγοντας στοΠαλαίκαστρο Σητείας (Λασίθι)ώστενα έχει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του κρητικού πληθυσμού.Όμως, τα πράγματα δεν είναι έτσι.Ο ίδιος ο AncelKeysγράφει (“SevenCountriesStudy: AMultivariateAnalysisofDeathandCoronaryHeartDisease”, HarvardUniversityPress, 1980) ότι στην Κρήτη «μελετήθηκαν έντεκα χωριά νοτιοανατολικά του Ηρακλείου» (σελ. 4) και ότι τα κριτήρια επιλογής των περιοχών που μελετήθηκαν ήταν η ευκολία πρόσβασης και οι ευκαιρίες που παρουσιαζόταν (opportunityandpracticability) (σελ. 6). Τα 11 χωριά της μελέτης βρισκόταν στο Καστέλι Πεδιάδας του νομού Ηρακλείου, μία από τις πιο εύφορες περιοχές της Κρήτης και δεύτερη μεγαλύτερη πηγή αγροτικού εισοδήματος μετά τον κάμπο της Μεσαράς. Δεν χρειάζονται ειδικές γνώσεις για να καταλάβει κάποιος ότι το δείγμα δεν ήταν αντιπροσωπευτικό του κρητικού πληθυσμού και, βέβαια, τη δεκαετία του 1950 η διατροφή και γενικά ο τρόπος ζωής δεν ήταν ίδιος σε όλες τις περιοχές της Κρήτης. Είναι εύκολο να αντιληφθούμε τις διαφορές στον τρόπο ζωής μεταξύ των κατοίκωντου Καλλικράτη (850 μέτρα υψόμετρο) και των κατοίκων του παραθαλάσσιου Πλακιά ή των κατοίκων του απομονωμένου χωριού της Σαμαριάς πριν το χωριό απαλλοτριωθεί και αποτελέσει μέρος του Εθνικού Δρυμού.
Αντίθετα, στη Μελέτη Ροκφέλερ (Lelend G. Allbaugh and George Soule (editorial assistance),“Crete: A case study of an underdeveloped area”, Princeton University Press, 1953. Ελληνική έκδοση:Ίδρυμα Ροκφέλερ, L.G. Allbaugh-G. Soule, «Η Κρήτη:Υποδειγματική έρευνα 1948-1957:Γεωργία-Κτηνοτροφία-Βιομηχανία-Διατροφή-Συγκοινωνίες-Υγεία-Κατοικία».ΜετάφρασηΓ.Ι.Παυλίδη, Εκδόσεις Τροχαλία, 1997.) μελετήθηκαν 40 κοινότητες και 4 δήμοι από το δυτικό άκρο του νομού Χανίων μέχρι το ανατολικό άκρο του νομού Λασιθίου (Ελληνική έκδοση, σελίδες 2 και 13.)Μία άλλη αδυναμία της ΜΕΧ είναι ότι στη μελέτη του πληθυσμού των 11 χωριών της Κρήτης,ο Keysδεν έλαβε υπόψη το γεγονός ότι το 60% των ανδρών (το δείγμα περιλάμβανε μόνο άνδρες) ακολουθούσε πιστά τους κανόνες νηστείας της ορθόδοξης εκκλησίας. Με απλά λόγια, το 60 % του δείγματος δεν κατανάλωνεκρέας, ψάρι, αυγά και τυρί για αρκετές ημέρες τον χρόνο, και ορισμένες Τετάρτες και Παρασκευές δεν κατανάλωνε ούτε ελαιόλαδο. Αυτό το επιβεβαίωσε ο καθηγητής Χρήστος Αραβανής ο οποίος ήταν υπεύθυνος της ΜΕΧ στην Ελλάδα και αυτός που είχε προτείνει στον Keysνα περιλάβει την Ελλάδα στη ΜΕΧ.
Συνεπώς, η κριτική που έχει ασκηθεί στον Keysγια την παράλειψη του παράγοντα της θρησκευτικής νηστείας είναι δίκαιη. (Γιατοθέματηςνηστείας, ενδεικτικάαναφέρω: α) G. Cannon, “Out of the Christmas Box”, Public Health Nutrition 7(8), 987-990, 2004), β) C.M. Hatzis, et al., “History of the Cretan Cohort of the Seven Countries Study”, Hormones 14(2), 326-329, 2015.)
Στη ΜΕΧ, η Κρήτη (για την ακρίβεια, τα 11 χωριά στο Καστέλλι Πεδιάδας Ηρακλείου) παρουσίασε το χαμηλότερο ποσοστό καρδιαγγειακών παθήσεων, αν και τα επίπεδα χοληστερόλης δεν ήταν χαμηλά (η μέση τιμή ήταν205 mg/dL). Όμως, είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε (όχι μόνο για επιστημονικούς λόγους, αλλά και για να έχουμε λιγότερες διατροφικές ενοχές...) ότι η σημασία της χοληστερόλης για την πρόκληση καρδιαγγειακών παθήσεων δεν καθορίζεται με απλό και μονοσήμαντο τρόπο. Για παράδειγμα, βρέθηκε ότι για την ίδια τιμή χοληστερόλης (200,7 mg/dL) η θνησιμότητα του πληθυσμού από στεφανιαία νόσο είναι πέντε φορές μεγαλύτερη στη βόρεια Ευρώπη σε σύγκριση με τη νότια μεσογειακή Ευρώπη. (D. Kromhout, “On the waves of the Seven Countries Study: A public health perspective on cholesterol”, European Heart Journal, 20, 796-802, 1999). Εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμεότι έχει υπερτιμηθεί (για διάφορους λόγους)η σημασία της διατροφής και έχει υποτιμηθεί η φυσική δραστηριότητα, όπως και άλλοι παράγοντες. Ακόμα, ας έχουμε υπόψη ότι ενώ δεν υπάρχει διαφωνία, για παράδειγμα, μεταξύ των αστρονόμων για το πότε θα παρατηρηθεί η επόμενη ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη, οι διαφωνίες μεταξύ των ειδικών σε θέματα διατροφής είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ οι απόψεις των ειδικών για τη διατροφή είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες και δημοσιευμένεςσε ειδικά επιστημονικά περιοδικά με κριτές (peerreviewed), τα συμπεράσματα δεν είναι πάντα ξεκάθαρα.Για παράδειγμα, υπάρχουνσοβαρές διαφωνίεςμεταξύ των ειδικών επιστημόνων για τη σημασία της κατανάλωσης κορεσμένων λιπών (ζωικά λίπη, όπως το εξαιρετικά νόστιμο λίπος του τσιγαριαστού αρνιού) και κρέατος στην αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων. Το 2010,μίαμετα-ανάλυσηεπιδημιολογικώνμελετών έδειξε ότι δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η αυξημένη κατανάλωση κορεσμένων λιπών αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων.(The American Journalof Clinical Nutrition, 2010, 91(3),535-546).Το 2014, τοσυμπέρασμαμίαςάλληςσυστηματικήςεπισκόπησηςκαιμετα-ανάλυσηςεπιδημιολογικώνδεδομένων(Annalso fInternal Medicine, 2014, 160 (6), 398-406)ήταν ίδιο με το συμπέρασμα της μελέτης του 2010.Ο τίτλος ενός άρθρου στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικόThe American Journal of Medicine (Vol 133, No 9, 1009-1010, 2020) είναι χαρακτηριστικός και ασφαλώς... παρηγορητικός: “Time for a New Approach to Reducing Cardiovascular Disease: Is Limitation on Saturated Fat and Meat Consumption Still Justified?” («Ήρθε η ώρα για μία νέα προσέγγιση στη μείωση των καρδιαγγειακών παθήσεων: Δικαιολογείται ο περιορισμός στην κατανάλωση κορεσμένων λιπών και κρέατος;»). Στο ίδιο άρθρο ο συγγραφέας σημειώνει ότι «δεν υπάρχει βέλτιστη δίαιτα και κάθε δίαιτα η οποία μειώνει την πρόσληψη θερμίδων είναι αποτελεσματική.»
Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει μία μαγική συνταγή για την ιδανική διατροφή (είτε αυτή ονομάζεται κρητική, είτε μεσογειακή, είτε μεξικάνικη) και στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες και τεκμηριωμένες αντικρουόμενες απόψεις. Αυτό σημαίνει ότι «η καλή υγεία και ευεξία» εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και όχι μόνο από την κατανάλωση «υγιεινών τροφών» και την ευλαβική τήρηση της «κρητικής διατροφής»η οποία είναι, αναπόφευκτα, προσαρμοσμένη στα δεδομένα της σύγχρονης ζωής του 21ουαιώνα και όχι της δεκαετίας του 1950.
Ακόμα, οι ασχολούμενοι με την προώθηση προϊόντων αξιοποιούν (προφανώς, όταν έχουν οικονομικό όφελος)τις απόψεις των επιστημόνων. Για παράδειγμα, ο άγνωστοςSergeC. Renaud (1927-2012) πρώην διευθυντής του INSERMτης Λυών (Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας της Γαλλίας) έγινε διάσημος, όταν στις 17Νοεμβρίου του1991 εμφανίστηκε σε μία δημοφιλή εκπομπήτου τηλεοπτικού σταθμού CBSτων ΗΠΑ και υποστήριξε ότι οι Γάλλοι ενώ καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες ζωικών λιπών, έχουν μικρή συχνότητα καρδιαγγειακών παθήσεων. Ο Renaud δήλωσε στην εκπομπή ότι αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι περισσότεροι Γάλλοι καταναλώνουν κάθε ημέρα2-3 ποτήρια κόκκινο κρασί.OMorleySafer, ο δημοσιογράφος της εκπομπής, κρατώντας ένα ποτήρι κόκκινο κρασί δήλωσε στο τηλεοπτικό κοινό ότι «αυτή είναι η ερμηνεία του φαινομένου». Η εκπομπή είχε μεγάλη επιτυχία και την επόμενη ημέρα ένας μεγάλος αριθμός αμερικανών τηλεθεατών ζήτησε να προβληθεί ξανά η εκπομπή.Το CBS δεν τους χάλασετο χατίρι καιπρόβαλε αρκετές φορές σε επανάληψη την εκπομπή.
Όμως, η ιστορία δεν τελείωσε με την τελευταία προβολή της εκπομπής. Το 1992, οι πωλήσεις (άρα και η κατανάλωση) κόκκινου κρασιού στις ΗΠΑ αυξήθηκαν σε ποσοστό περίπου 40 % και διατηρήθηκαν σε υψηλά επίπεδα τα επόμενα χρόνια,ενώμεταξύ 1994 και 1998 οι εξαγωγές κρασιού της Γαλλίας υπερδιπλασιάστηκαν. Ενώ η χαρά της βιομηχανίας και εμπορίας κρασιού ήταν μεγάλη, το Γραφείο Αλκοόλ, Καπνού, Πυροβόλων Όπλων και Εκρηκτικών (ATF) των ΗΠΑ προβληματίστηκε με την αυξημένη κατανάλωση κρασιού καιμέσω του Υπουργείου Οικονομικών της Γαλλίας ζήτησε απότον Renaud να τεκμηριώσει αυτά που υποστήριξε στην εκπομπή.ΟRenaudδεν καθυστέρησε και τον Ιούνιο του 1992δημοσίευσε στο έγκυρο ιατρικό περιοδικό TheLancet(1992, June 20, 339(8808), 1523-1526) στοιχεία που υποστήριζαν την άποψή του. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα ενδιαφέρον σύμπλεγμα σχέσεων μεταξύ επιστήμης,ATFκαι βιομηχανίας κρασιού!(Για την ιστορία, αναφέρω ότι ο Renaud γεννήθηκε στο Cartelégueτης Nouvelle-Aquitaine στη νοτιοδυτική Γαλλία, όπου οι οικογένειες των γονιών του είχαν αμπελώνες για παραγωγή κρασιού.)
Αν η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου επιτευχθεί με την προβολή της «Κρητικής Διατροφής» και τα κατάλληλα «ταμπελάκια»(!) (όπως κάποιος αφελής τοπικός αρθρογράφος σημείωνε) στους μπουφέδες των ξενοδοχείων, ο υποφαινόμενος προφανώς θα είναι ευχαριστημένος επειδή τόσο η τοπική όσο και η εθνική οικονομία εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από τον τουρισμό. Όμως, πρέπει να γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ επιστήμης και τουρισμού επειδή ορισμένες φορές η επιστήμη δεν συμφωνεί με τα οράματα τουσύγχρονου marketing.
Υστερόγραφο:
Στα rethnea.gr(4-1-2023) δημοσιεύτηκε κείμενο του γράφοντα (με ελάχιστες διαφορές από το παρόν κείμενο) με τίτλο «Η Μελέτη των Επτά Χωρών, η κρητική διατροφή και ο τουρισμός».Ο υπεύθυνος ύλης επέλεξε το κείμενο να δημοσιευτεί στη στήλη Συνεργασίες και όχι στην κανονική έκδοση, οπότε ίσως γι’ αυτόν τον λόγο δεν υπήρξε αντίλογος. (Αν και αυτή η εικασία είναι, μάλλον, αφελής...)
Όμως, το παρόν κείμενοίσως διαβαστεί περισσότερο και υπάρξει αντίλογος.
Βέβαια, ο επιστημονικός λόγος απαιτεί επιστημονικό αντίλογοκαι όχι αφελείς αφορισμούς...
