Ο παγκόσμιος συγγραφέας Ν. Καζαντζάκης σε ομιλία του στον ραδιοσταθμό Αθηνών, τον Δεκέμβριο του 1945, του θα πει : « Οι Κρητικοί, όπως όλες οι γενναίες ψυχές, στην άκρα απελπισία βρίσκουν τη λύτρωση. Πολλοί Κρητικοί, μπροστά από τα τουφέκια των Γερμανών, τη στιγμή που θα τουφεκίζονταν, έβρισκαν τη γαλήνη, κι όχι μονάχα τη γαλήνη παρά και τη χαρά της αδάμαστης ψυχής που αναγαλλιάζει γιατί της δίνεται η ευκαιρία να δείξει την αρετή της. Πολλοί, την ύστερή τους στιγμή, μπροστά από το εχτελεστικό απόσπασμα, τραγουδούσαν μαντινάδες Κρητικές ή τον Εθνικό Ύμνο».
Η 20η Μαϊου 1941 έμελλε να σκεπάσει με μελανά χρώματα τον θρυλικό ουρανό της λεβεντογέννας Κρήτης, και να αιματοβάψει τη γη των γενναίων της. Η Γερμανική πολεμική μηχανή είχε έγκαιρα σχεδιασθεί να μεταφερθεί στην Κρήτη, μετά την υποδούλωση της άλλης Ελλάδος, όπως είχε άλλωστε αποκρυπτογραφηθεί η επιχείρηση ΄΄Ultra΄΄ είχε θερμάνει ήδη το επιχειρησιακό σχέδιο των Γ. αλλά και την πεποίθηση ότι θα χρειαζόταν ολίγος χρόνος για την κατάληψη της Κρήτης, με την προοπτική να πετύχαινε η επιχείρηση ‘’Μπαρμπαρόσσα΄΄εναντίον της Σ. Ένωσης. Οι συμμαχικές δυνάμεις με επικεφαλή τον νεοζηλανδό στρατηγό Μπέρναρντ Φρέιμπεργκ γνώριζαν τα της εισβολής με το κωδικό όνομα ΄΄Ερμής΄΄ και τους 23.000 άνδρες κυρίως αλεξιπτωτιστές. Το μέτωπο ήταν στρατηγικά προκαθορισμένο για τη ρίψη αλεξιπτωτιστών, υλοποιήθηκε δε στο Μάλεμε, τη Σούδα, το Ρέθυμνο, το Ηράκλειο. Ο Λατζιμάς, όπως έγραφε ο αείμνηστος Μάρκος Πολιουδάκης στο βιβλίο του ΄΄η μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο, 1983 : κείται στο τέρμα της αμμώδους παραλίας και της πεδινής έκτασης στα ανατολικά, (του Ρεθύμνου) το έδαφος υπερυψώνεται κατά 50 μέτρα και σχηματίζει ένα μεγάλο πλάτωμα που φτάνει ανατολικά μέχρι τον Γεροπόταμο και σ’ ένα μεγαλοπρεπές βουνό τον «Κουλέ», 217 μέτρα ύψος. Η ακτή ρίχνει απότομα τα βράχια της πάνω στην θάλασσα. Το πλάτωμα αυτό λέγεται Λατζιμάς και είναι μια χαλεποϊσιάδα, βραχώδης, κλαδερή, και σχεδόν επίπεδη. Στην περιοχή αυτή διεξάχθηκε η 11ήμερη τιτανομαχία της Μάχης της Ρεθύμνης με πλήρη συντριβή των γερμανικών δυνάμεων. Ο ίδιος αναφέρει 32 πεσόντες Μυλοποταμίτες»]Το παράλιο μέτωπο επρόκειτο, όπως θα δούμε πιο κάτω, να καταστεί ως ένα από τα μαρτυρικά πεδία του πολέμου. Η άμυνα του νησιού περιελάμβανε 42000 άνδρες με ανεπαρκή οπλισμό, οι 10000 Έλληνες και οι λοιποί Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί και Βρετανοί, φυσικά και Κρητικοί στηρίχτηκε ωστόσο στους γενναίους μαχητές οι οποίοι στον τόπο που πατούμε που είναι διπλά ιερός, αφενός γιατί σε αντίθεση με άλλα μέτωπα, η αντίσταση ήταν με πενιχρά και αυτοσχέδια μέσα, αφετέρου γιατί συμπολέμησαν συναθροισμένοι από πολλά χωριά του Ρεθύμνου και της επαρχίας του Μυλ/μου, τα οποία από τις πρώτες κιόλας ημέρες, υπέστησαν σκληρά αντίποινα από τους Γερμανούς. Αξιοσημείωτη ωστόσο και η συμβολή των δοκίμων της Χωροφυλακής, οι οποίοι σθεναρά αμύνθηκαν απο τις πρώτες μέρες. Οαρχικός τόπος άμυνας έγινε στόχος κατάληψης από τους Γ.,ώσπου έπεσεο σημαντικός πόλος, το αεροδρόμιο Μάλεμε,στις 22 Μαϊου. Το βρετανικό ναυτικό ωστόσο κατάφερε να φυγαδεύσει 17.000 άνδρες. Ιστορικά, η μοίρα της Κρήτης είχε προγραφεί, από τότε που ο ναζιστικός άξονας σχεδίαζε να μεταβεί νικητής στην Αφρική προκειμένου να ολοκληρώσει τον πανηπειρωτικό του παγγερμανικό σχέδιο, γνωρίζοντας εξάλλου την απουσία τακτικού στρατού, αφού η Μεραρχία Κρητών μετείχε σε επιχειρήσεις στα αλβανικά σύνορα. Δεν γνώριζε όμως ούτε υπολόγιζε τη ανδρεία τους ψυχή, αναγραμμένη, από τα κλασικά χρόνια με τους ωκύποδες Κρητικούς, τους εξοικειωμένους στον άτακτο πόλεμο, τους στρατηλάτες των βουνών και της πεδιάδας, άοπλοι βασικά αφού η μεταξική δικτατορία τους είχε αφοπλίσει . Εκείνοι που θα συμπτύξουν την ομηρική Εκατόμπολι, το κοινόν των Κρητών των ρωμαϊκών χρόνων, τους σκοπευτικούς συλλόγους. Οι επίγονοί τους πολέμησαν και θυσιάσθηκαν, περισσότεροι εξάλλου από τους επιφανώς εγγεγραμμένους στην επιτύμβια στήλη, αφού η θυσία δεν λογίζεται μόνο στους πεσόντες αλλά και στους δικούς τους που μαυροφορέθηκαν, έκλαψαν, 83 χρόνια μετά θυμούνται εκείνες τις μαύρες μέρες, όσοι άντεξαν στη φθορά του χρόνου. Η μοίρα της Κρήτης μετρήθηκε σε ποταμούς αιμάτων και από τις δυο πλευρές αλλά και σε στρατηγικά λάθη των συμμάχων, αν εξαιρέσει κανείς τη μαχητική συμβολή του βρετανικού ναυτικού μέχρι την αναχώρηση από την Κρήτη. Έχει σημασία ότι σ΄αυτά τα μέρη καταγράφτηκαν αρχικά νίκες, όπως δείχνουν συνολικά και οι απώλειες : 4200 σύμμαχοι, 6000 Γερμανοί και 400 αεροπλάνα της φημισμένης Lufwtvaffe. Πέραν όμως από τα γεγονότα, όπως και σήμερα, οι βλέψεις των Γερμανών, εκτός από τον παγγερμανισμό και την οικοδόμηση προγεφυρώματος προς την Αφρική, θα τους δομούσε αμυντική γραμμή έναντι του υπέρτερου βρετανικού ναυτικού, θα ολοκλήρωνε την παρουσία τους στη Μεσόγειο έως τη Μάλτα και φυσικά την στρατηγική εγκατάσταση στο Αιγαίο, στοιχεία γεωπολιτικά που δεν απέχουν από σημερινές παρόμοιες περιστάσεις. Το μεγαλειώδες ωστόσο επιτεύχθηκε : οι ακάματοι στον άνισο πόλεμο Κρήτες, καθυστέρησαν σημαντικά-ιστορικά- τα σχέδια των Γερμανών, καθήλωσαν την αεροπορία και τις επίλεκτες δυνάμεις τους. Ο Λατζιμάς, τα Περιβόλια, το Ατσιπόπουλο, το Σφακάκι, ο Σταυρωμένος και άλλες περιοχές αποτέλεσαν τους Μαραθώνες και τις Θερμοπύλες μαζί. Για τους πρώτους αναφερόμαστε στην ομόθυμη παρουσία των Μυλ/των, αλλά και άλλων μαχητών από χωριά του νομού, στην επίδειξη μοναδικού σθένους, πέραν από τη θέα των νεκρών, των εκτελέσεων, των φυλακίσεων, στους δεύτερους σε κείνους που έμειναν όρθιοι, στον τόπο τούτο, στο πεδίο της μάχης, κρυμμένοι στα αγροχώραφα, στις εκκλησίες, ξέροντας πως μπορεί να μην γυρίσουν πίσω σε όσους άφησαν δικούς τους, εκείνοι που τραγικά θα τους θρηνούσαν αργότερα. Άλλωστε το μέγεθος των αντιποίνων έμελλε να ικανοποιήσει την ΄΄πύρρειο΄΄νίκη των Γερμανών. Η ελληνική ιστορία, κατέγραψε τούτο το μήνα δυο φορές τα δεινά του πολέμου, τη λεηλασία του ελληνισμού και της ορθοδοξίας : την 20η Μαϊου, ως η αρχή του πολέμου στην Κρήτη των αγώνων και την 29η, επέτειο άλλωστε της αλώσεως της Κων/λεως. Οι παραπάνω διαπιστώσεις για την γραφή της τοπικής ιστορίας, η εξιστόρηση των γεγονότων, από τις εμπειρικές αφηγήσεις έως την έκδοση σοβαρής επιστημονικής έρευνας [Βιβλίο Σκαλιδάκη, αρχεία Τζιφάκη, Κατσιράκη, Πολιουδάκη], μας γέννησαν δυο ερωτήματα και μια επιφύλαξη : πολλά έχουν γραφτεί, ειπωθεί με επαναλήψεις, συχνά δε υποκειμενικές αναδείξεις πράξεων. Το δίδαγμα είναι άλλο : ενότητα, σύμπνοια και πίστη στα ιερά της πατρίδος, στη γη των πατέρων μας. Δεν απευθύνομαι μόνο τους ζώντες αλλά και στην χαμένη ιστορία των εγγεγραμμένων στο περικαλλές μνημείο.Οι ψυχές τους, ύστερα από το ιερό μνημόσυνο μας ρωτούν όπως και οι ζωντανοί : γιατί τόσο αίμα, τόσος θάνατος και σκοτάδι, βωμός των νεκρών μια απερίγραπτη τραγική εικόνα, αντίκρυσμα της ωμοφαγίας ανθρώπων και πολιτισμών με θύματα αμέτρητους κυρίως αμάχους, όπως και σήμερα συμβαίνει σε άλλα σημεία του πλανήτη, μάλλον κοντύτερα σε μας.. Χάθηκαν άνθρωποι, πατέρες, μητέρες αδέλφια, συγγενείς, κάηκαν σπίτια, η ανθρώπινη ζωή, το ύψιστο θεϊκό δημιούργημα μηδενίστηκε, χαλάστηκε. Ο νομπελίστας ποιητής Γ. Σεφέρης εμπνευσμένος από τη Μάχη της Κρήτης, γράφει στο ποίημά του ΄΄Μέρες Ιουνίου 1941’’ : και τώρα βγήκε το νέο φεγγάρι αγκαλιασμένο. Με τ’ όμορφο νησί ματώνοντας λαβωμένο. Το ήρεμο νησί, το δυνατό νησί, το αθώο. Και τα κορμιά σαν τσακισμένα κλαδιά και σαν ξεριζωμένες ρίζες΄΄ Ολίγες σκέψεις για το ηρωικό γεγονός. Ο επονομαζόμενος ΄΄πατέρας της Νίκης΄΄ Ουϊνστον Τσώρτσιλ έγραψε μεταξύ των άλλων στα απομνημονεύματά του ΄΄…η μάχη της Κρήτης υπήρξε ένα μοναδικό στο είδος του γεγονός. Οι εισβολείς σχεδίασαν μια πρωτόγνωρη αεροπορική επιχείρηση, αποτελώντας την προσωποποίηση της ήττας του 1918, αφού οι αλεξιπτωτιστές ανήκαν στο άνθος της γερμανικής νεολαίας. Σκοπός του η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας ανά τον κόσμο. Ωστόσο ο Γκαίριγκ θυσίασε άσκοπα το αξιόμαχο σώμα που θα μπορούσε να κατακτήσει ασιατικές χώρες…’’ Ένας αξιωματικός που πολέμησε στην Κρήτη γράφει ενολίγοις : ΄΄……οι Κ. πολέμησαν εναντίον πολλών κατακτητών, Ρωμαίων, Αράβων, Ενετών, Τούρκων, οφείλαμε να το γνωρίζουμε, όχι να το παρερμηνεύσουμε..΄΄Στην ελληνική ιστορία και στις δυο χιλιετίες καταγράφονται συνολικά 1250 χρόνια σκλαβιάς. Πόνος και χαλασμός, ερήμωση και διωγμός μα και ενωμένη άμυνα, προτού μας διαιρέσουν οι πολιτικές διχόνοιες. Υπερίσχυσε τελικά ο συγκρητισμός. Η ασύλληπτη σε μεγαλείο πάλη του λαού μας με τον θάνατο. Αυτά εννοούσε ο Καζαντζάκης για την Μάχη της Κρήτης :΄΄ Δεν ξέρω αν υπάρχει στον κόσμο μια άλλη χώρα, όπου οι χωρικοί να βλέπουν τον πόνο, τη θυσία, την ατομική τους καταστροφή από τόσο ύψος. Ήξερε ο Κρητικός αυτός χωριάτης πως υπάρχει στον κόσμο τούτο ένα αγαθό ανώτερο από τη ζωή και πως για το αγαθό αυτό πάλεψε και θυσιάστηκε όλη η ράτσα μας και πρέπει τώρα κι αυτός, ο Κρητικός χωριάτης, να παλέψει και να θυσιαστεί, και το αγαθό αυτό λέγεται Ιστορία, δηλαδή υστεροφημία, δηλαδή αθανασία.’’β΄απόσπασμαΟ μήνας τούτος ήταν δίσεχτος για την Κρήτη, αφού έμελλε μετά από τέσσερα έτη στις 9 Μαϊου 1945 να γίνει πράξη η άνευ όρων παράδοση των κατακτητών . Το τίμημα βαρύ και ανείπωτο : εκτελέσεις, ολοκαυτώματα [Ανώγεια, Κάντανος, Σκινές, Βιάννος] εξορίες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έκδηλα ιστορικά στοιχεία εμφαίνει το παρακάτω ριζίτικο: -Για ιδές σπίθιαν τα ρήμαξα κι αυλές αράχνιασά τζι-κι αδέρφια που ξεχώρισα πούσαν αγαπημένα-κι οι στράτες καμαρώναν τα κι ο κόσμος έτρεμέ τα-χώρισα μάνες ΄πο παιδιά, παιδιά από τσι μανάδες, εχώρισα κι αντρόϋνα πούταν αγαπημένα] Αλλά και το δίστιχο : η λευτεριά ναι μια φωτιά, όποιος κι αν τση σιμώσει, γη θα καεί γι τση ζωής ο νόημα θα νιώσει.Ενδεικτικά ονόματα εκείνων που έδειξαν το δρόμο της θυσίας : ο υπολοχαγός Νίκος Κατσιράκης, ο Ιωάννης Σιγανός, ο Δράκος Κλάδος, ο Γιώργος Δασκαλάκης ή Κιαγιάς, ο Νίκος Λυρώνης, ο Χαρίτος Κιαγιάς, ο Γεώργιος Σκουλάς και ο Γιώργος Στριλιγκάς.Με αφορμή τις αναφορές αυτές στους πεσόντες,διατυπώνω δυο σκέψεις, κλείνοντας με ταπεινά λόγια, ολίγα λουλούδια όπως την τότε άνοιξη που βάφτηκε ματωμένα από τις θυσίες των μαχητών.Πρώτα απ’ όλα το ιστορικό γεγονός αποτελεί μια ακόμη μαρτυρική ενότητα της παγκόσμιας ιστορίας [δεν ξέρω αν υπήρχε χωριό να μην έδωσε μαχητές στην αντίσταση σ΄αυτόν τον τόπο] Η πράξη τους σημάδεψε όπως είπαμε πιο πάνω το ιστορικό γίγνεσθαι της ανθρωπότητας. Κάθε θυσία δεν έχει μόνο μνημειακό χαρακτήρα αλλά εξόχως διαχρονικά διδακτικό. Τα χαραγμένα γράμματα του μνημείου μας δείχνουν το δρόμο : τα χωριά μας έβγαλαν ήρωες, άφησαν απογόνους χαροκαμένους για να κρατήσουν το ήθος και τη λεβεντιά των προγόνων.Οι ήρωεςδεν αποθνήσκουν στους τάφους, είπε σε ανάλογη τελετή ένας από τους πολεμιστές στην Αλβανία. Ας πάρουμε δίπλα τις γενέτειρές, να γράψουμε ξανά για τα πρόσωπα, τους άγνωστους τόπους θυσίας, τα ημερολόγια κ.ά. , να ρωτήσουμεγια ό τι απέμεινε ως πληροφορία [από τις Σίσες μέχρι την Ελεύθερνα και από τα Ανώγεια ως τον τόπο τούτο] Συμβολικά : σε ΄΄μια πέτρα απάνω άρχισαν και τέλειωσαν όλα΄΄ : με πέτρα έφτιαξαν την πρόχειρη κάλυψή τους, έκρυψαν τα αυτοσχέδια όπλα΄, στις παλιές πετρόκτιστες εκκλησιές κατέφυγαν και τις καθαγίασαν με την θυσία τους, [στο Ι. Μ. Κρήτης βρίσκεται το τίμιο ξύλο των εκτελέσεων, ο Τ. Σ. του μαρτυρίου] το χειρόκτιστο σπίτι τους ορφάνεψε, τέλος γέμισεαπό τους νεκρούς τους η τ. κατοικία, η ψυχή έμεινε ΄΄πέτρινη΄΄, όχι μόνο από καημό αλλά και μνήμη [ακόμη φωνάζουν οι νεκροί στις πόρτες της Ευρώπης για την αποζημίωση των λεηλατημένων] παρούσα όπως δείχνει και η σημερινή μας παρουσία και παρρησία μνήμης. Τα πρόσωπα έγραψαν ιστορία, μας προκαλούν να γράψουμε τη δική μας, χωρίς διακρίσεις αλλά με ιερό σεβασμό. Τα λόγια του Κολοκοτρώνη στον Ιμπραήμ όταν εκείνος εισέβαλε στην Πελοπόννησο το 1825 : ΄΄εμεις δεν προσκυνούμε, κι αν μας κάψεις τα δέντρα, στα σπίθια, πέτρα να μη μείνει, δε μας νοιάζει, θα μείνει η γη που θα τα ξανακάνει…ένας έλληνας να μείνει, εμεις θα πολεμούμε..΄΄ Ας κοιτάξουμε λοιπόν νοερά στα μάτια τους ήρωες, [μαθαίνω πως με την βοήθεια επιστημόνων του ΙΤΕ αναγνωρίστηκε στα οστά η ταυτότητα 18 πεσόντων στο Άδελε] μας οδηγούν στον δικό μας αγώνα ήθους και λεβεντιάς, όπως ταιριάζει στην Κρήτη, την μακραίωνη και πολύπαθη ιστορία της, το νησί των γενναίων, για την ιστορία που ξαναγράφεται, στη νεολαία που όπως κι εμείς δεν πρέπει να λησμονήσει τους συμβολισμούς της ιστορίας, στο ιερό τούτο θέρετρο της γιγαντομαχίας των συνεπαρχιωτών μας. Στον επίλογο επέλεξα να παραθέσω πως η λαϊκή μούσα απέδωσε το επικό γεγονός των μαχητών- των προμάχων της ελευθερίας στο παρακάτω ριζίτικο, από την συλλογή του Βαβουλέ [ο κρητικός τραγουδιστής 1950] με έμμεσες ωστόσο ιστορικές αναφορές : [Ένα πουλί καμπίτικο πετά στ’απάνωμέρι//φέρνει μαντάτα θλιβερά μαντάτα πικραμένα/’’Οι Γερμανοί πλακώσανε με χίλια αεροπλάνα/ρίχνουν κανόνια, μονετσιά, στρατιώτες με τσ’ ομπρέλες/την Κρήτη για να πάρουνε και να τηνε σκλαβώσουν/Πέτα πουλί στον κάμπο σου και πες στων εδικώ σου : ν’ αντέξουνε τον πόλεμο ώστε να κατεβούμε /να δου κουρσάροι Γερμανοί πως πολεμά η Κρήτη/πως μάχεται και πώς χτυπά για την ελευθεριά τζη’ ]
Αιώνια και ακατάλυτη η μνήμη τους, διδαχήομόνοιας και συναδελφοσύνης.
