Ερευνώντας το τελευταίο διάστημα κάποιες πτυχές της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, συνάντησα το τοπωνύμιο «Μπιριτσί Κουλέ» στην περιοχή των Περιβολίων. Δεν ήταν η πρώτη φορά που συναντούσα το συγκεκριμένο όνομα στην ιστορική μου περιδιάβαση, αλλά πάντα το προσπερνούσα, αφήνοντας να ασχοληθώ με αυτό σε κάποια άλλη χρονική στιγμή. Θυμάμαι ότι πριν από αρκετά χρόνια ο εξαίρετος φιλόλογος και ιστορικός ερευνητής κ. Θεόδωρος Πελαντάκης με είχε ρωτήσει αν γνώριζα κάτι σχετικά με αυτό, αλλά του είχα απαντήσει αρνητικά.
Τις τελευταίες ημέρες, όμως, άρχισα να ασχολούμαι πιο συστηματικά με αυτό το, όντως, παράξενο όνομα, μιας και θα μου χρειαστεί, απ’ ότι φαίνεται, στην έρευνά μου για ένα πολεμικό γεγονός που έλαβε χώρα στην περιοχή των Περιβολίων κατά το δεύτερο έτος της επανάστασης του 1821.
Κατ’ αρχήν θα πρέπει να εξηγήσουμε τι σημαίνει το όνομα, που ξεκάθαρα παραπέμπει στην Τουρκοκρατία. Birici σημαίνει πρώτος και Kule σημαίνει πύργος. Πρώτος Πύργος, δηλαδή. Αλλά γιατί; Ο Βασίλειος Ψιλάκης, στην Ιστορία της Κρήτης μας δίνει μια πρώτη εξήγηση. Τον αναφέρει ως «Πρωτοσκοπιά». Επεξηγεί ότι πρόκειται για παράλιο πυργίσκο που απέχει από την πόλη του Ρεθύμνου λιγότερο από βολή τουφεκιού. Είναι ενετικός, από εκείνους που έχτιζαν οι Ενετοί στις ακτές όλης της Νήσου, σε τακτές αποστάσεις, σε επίκαιρες θέσεις, για φρούρηση και φύλαξη, κυρίως, από τους Μωαμεθανούς πειρατές. Οι πύργοι αυτοί τη νύχτα φωτίζονταν «δια φρυκτοριών», ενώ την ημέρα υπήρχε σημαία που κυμάτιζε στην κορφή τους για ειδοποίηση.
Πράγματι, στον χάρτη του Βενετού Basilicata του 1618, βλέπουμε έναν τέτοιο πύργο «Torre» στην ανατολική ακτή του Ρεθύμνου, στο ύψος του Πηγιανού Κάμπου, τον «Πύργο των Σαουνάτσων», που επιτελούσε τον ίδιο σκοπό με τον Μπιριτσί Κουλέ. Αποτελούσε, δηλαδή, κι αυτός μέρος της σειράς των «φρυκτωριών» που ήταν αναπτυγμένοι στα παράλια της Κρήτης.
Ο χάρτης του Basilicata και λεπτομέρεια αυτού, με τον Πύργο των Σαουνάτσων.
Μια πιο ξεκάθαρη εικόνα του Μπιριτσί Κουλέ έχουμε στην απεικόνιση του Γάλλου βοτανολόγου Tournefort, ο οποίος περιηγήθηκε στην Κρήτη από το 1700-1702. Σε μια αρκετά ρεαλιστική απεικόνιση του Ρεθύμνου από κάποιο ύψωμα της περιοχής των Περιβολίων, βλέπουμε τον Μπιριτσί Κουλέ ως το μοναδικό κτίσμα στο παράκτιο μέτωπο, σχεδόν πάνω στην άμμο, ενώ όλα τα υπόλοιπα κτίσματα-κατοικίες βρίσκονται νοτιότερα του Πύργου. Ο Πύργος παρουσιάζεται διώροφος, ορθογωνικής διατομής, με επίπεδο δώμα και μεγάλα ανοίγματα σε όλες τις πλευρές του. Σε αυτή την περίοδο της Τουρκοκρατίας Ο Μπιριτσί Κουλέ, προφανώς, έχει απωλέσει τον ρόλο που είχε στη Βενετοκρατία και χρησιμοποιείται ως προκεχωρημένο φυλάκιο των Τούρκων, με μόνιμη στρατιωτική δύναμη, για επιτήρηση της περιοχής, αφού, βεβαίως, υπέστη τις απαραίτητες μετατροπές για τη νέα χρήση του. Είναι πολύ πιθανόν να είχε και βοηθητικά κτήρια τριγύρω. Για τον λόγο αυτό, πραγματοποείται και μάχη τον Ιανουάριο του 1822, ανάμεσα στους Τούρκους και τους επαναστατημένους Κρητικούς, για την κατάληψή του.
Η απεικόνιση του Tournefort και λεπτομέρεια αυτού, όπου φαίνεται ξεκάθαρα ο Μπιριτσί Κουλέ
Νεότερη αναφορά για τον Μπιριτσί Κουλέ έχουμε από τον Περβολιανό δάσκαλο Δημήτρη Βιβυλάκη στο βιβλίο του «Τα Περβόλια του Ρεθύμνου στου κύκλου τα γυρίσματα». Ο Βιβυλάκης, μάλιστα, παραθέτει και σχεδιάγραμμα της περιοχής που τοποθετεί επακριβώς τον Πύργο στην πραγματική του θέση. Αναφέρει σχετικά: «Άλλο τοπωνύμιο που όμως τώρα είναι χαμένο. Έτσι έλεγαν το μικρό υψωματάκι που είναι τα σπίτια των Μακρυγιάννηδων (Απέναντι από το S/M ΣΥΝΚΑ). Το ύψωμα αυτό τώρα δεν ξεδιακρίνεται, γιατί απάνω του είναι τα σπίτια, όμως από την παραλία φαίνεται πως είναι λόφος. Το μέρος το έλεγαν Μπιριτζικουλέ γιατί απάνω σε αυτό το υψωματάκι είχανε χτίσει οι Τούρκοι (sic) ένα φρούριο (Κουλές) ή κάτι σαν παρατηρητήριο για να παρακολουθούν από εκεί την ανατολική πλευρά της παραλίας».
Μέρος του σχεδιαγράμματος του Βιβυλάκη και λεπτομέρεια αυτού, όπου απεικονίζεται η περιοχή του Μπιριτσί Κουλέ.
Στα νεότερα χρόνια, λοιπόν, ο Μπιριτσί Κουλέ έδωσε το όνομά του, ως τοπωνύμιο, σε μια ευρύτερη περιοχή των Περιβολίων που, σήμερα, εκτείνεται ανάμεσα στις οδούς Ειρήνης και Αμπελακίων. Τον συναντάμε, ακόμα και σε συμβολαιογραφικές πράξεις, τουλάχιστον από το 1932, για να περιγράψει αγροτικές εκτάσεις της περιοχής. Στα συγκεκριμένα αποσπάσματα συμβολαίων που επισυνάπτονται, του 1932 και 1978, περιγράφεται ακίνητο που σήμερα βρίσκεται επί της οδού Ειρήνης και προσδιορίζεται ως ευρισκόμενο στην περιοχή Μπριριτζί Κουλέ.
Απόσπασμα Συμβολαίων του 1932 και 1978 με το Τοπωνύμιο Μπιριντζί Κουλέ.
Τέλος, ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, στο ηλεκτρονικό Τοπωνυμικό του τ. Δήμου Ρεθύμνου, κάνοντας αναφορά σε συμβόλαιο του 1899, αναφέρει την περιοχή και ως «Δεληγιωργιανά». «εις θέσιν “Μπιριντζί Κουλέ” ή “Δεληγιωργιανά”…)
Όπως αναφέρει ο Θ. Πελαντάκης, στηριζόμενος σε συνέντευξη του αείμνηστου Αριστείδη Μακρυγιάννη, ιδιοκτήτη παλιού περβολιανού καφενείου, ο Μπιριτσί Κουλέ γκρεμίστηκε την περίοδο της γερμανικής κατοχής από τους κατακτητές, αφού εμπόδιζε την ορατότητα από το παρατηρητήριο-πολυβολείο που είχαν εγκαταστήσει στην "παπούρα του Τσουρλάκη" και που επόπτευε όλο το παράκτιο ανατολικό μέτωπο.
Δυστυχώς, από αυτό το βενετσιάνικο μνημείο, όπως και για πολλά άλλα, άλλωστε, δεν σώζεται το παραμικρό ίχνος, αφού σε διάφορες και ομολογουμένως δύσκολες ιστορικές περιόδους για την χώρα, η Πολιτεία δεν φρόντισε να τα διασώσει. Παρέμειναν βουβά στη λήθη του χρόνου, μέχρι η ίδια η Πολιτεία ή και οι ιδιώτες να τα γκρεμίσουν εκ βάθρων για τις διάφορες οικιστικές ανάγκες, που αναμφίβολα ήταν τεράστιες σε παλαιότερες εποχές.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
· Βιβυλάκης Δημήτρης, Τα Περβόλια του Ρεθύμνου στου κύκλου τα γυρίσματα, Ρέθυμνο 1984.
·Παπαδάκης Ηλ. Κωστής, Μπιριντζί-Κουλές ή Δεληγιωργιανά,
http://historicalcrete.ims.forth.gr
· Πελαντάκης Θεόδωρος, 1. Μπιριντζί Κουλές 2. Ακόνια, εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα, 24/3/2007.
· Στρατιδάκης Χάρης, 370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2014, εκδ. Σύλλογος κατοίκων παλιάς Πόλης Ρεθύμνου.
· Στυλιανουδάκη Στυλιανή, Συμβολαιογραφικές πράξεις.
· Ψιλάκης Βασίλειος, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα, χ.χ. εκδ. Μινώταυρος.
· Tournefort Joseph Pitton, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους, Ηράκλειο 2003, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
