Σε απόσταση 49 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 580 μ. σε πανοραμική θέση, ΒΑ στις υπώρειες του Κέδρους βρίσκεται το Άνω Μέρος.
Ανήκει στο Δήμο Αμαρίου και έχει 209 κατοίκους (απογραφή 2011). Αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα μαζί με Δρυγιές 26 κατοίκους και Χορδάκι 9 κατοίκους (σύνολο 244 κατοίκους). Το 2001 ανήκε στο Δήμο Συβρίτου με 301 κατοίκους. Το 1212 παραχωρήθηκε ως φέουδο στην οικογένεια Βαρούχα. Επί Ενετοκρατίας και νωρίτερα ΝΔ του χωριού υπήρχαν δύο οικισμού Βεργιάκο και Κεντανέας ή Κεντουκλάς, που όμως ερημώθηκαν γύρω στα 1250. Νέο χωριό άρχισε τότε να χτίζεται «πιο πάνω» από τα δυο παλιά, στο «Πάνω Μέρος - Άνω Μέρος», ονομασία που αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1583 με 63 κατοίκους.
Το 1834 είχε 50 χριστιανικές οικογένειες (δεν κατοικούσαν Τούρκοι). Το 1881 ανήκε στο Δήμο Αποδούλου έχοντας 441 κατοίκους (Χριστιανούς) και το 1900 είχε 553 κατοίκους. Από το 1920 αποτελεί ομώνυμη κοινότητα.
Τους περισσότερους κατοίκους είχε το 1942 που έφτασαν του 593.
Στο Λαογραφικό Μουσείο του χωριού από τον Πολιτιστικό Σύλλογο υπάρχουν πλούσια εκθέματα.
Στην Αθήνα υπάρχει ο Σύλλογος Ανωμεριανών η «Καλοείδαινα» με σημαντική δράση.
Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 420 και ψήφισαν 252.
Για τη λευτεριά της πατρίδας 70 θυσιασθέντες
Η συμμετοχή των Ανωμεριανών σ’ όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες ήταν καθολική, πληρώνοντας ακριβά με το αίμα τους από το 1821-1944, αλλά και με ανυπολόγιστες καταστροφές του χωριού τους. Αποκορύφωμα όλων των αγώνων ήταν η επιδρομή των Γερμανών στις 22 Αυγούστου 1944, καθώς και στα άλλα έξι χωριά του Κέντρους.
Το χωριό κυκλώθηκε από ισχυρές δυνάμεις των Γερμανών, που ζήτησαν απ’ όλους τους κατοίκους να συγκεντρωθούν στο σχολείο, εκεί διάλεξαν 30 άντρες για να τους εκτελέσουν.
Από τους άλλους ζήτησαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, να πάρουν ότι θέλουν για τη διατροφή τους και να επιστρέψουν στο σχολείο.
Όλους τους συγκεντρωθέντες μετά τους οδήγησαν στον Μέρωνα, εκεί όπου είχαν συγκεντρωθεί οι όμηροι από τα’ άλλα χωριά (Γερακάρι, Δρυγιές, Βρύσες, Σμιλές, Καρδάκι, Γουργούθοι), περίπου 1.500 άτομα.
Ακολούθησε η εκτέλεση των 30, αφού τους οδηγούσαν κατά ομάδες στην Κάτω Ρούγα.
Στη συνέχεια λεηλάτησαν τα σπίτια και τα ανατίναξαν με δυναμίτιδα, τα οποία έγιναν ένα σωρός ερειπίων. Εκτός από τους 30, εκτέλεσαν και πέντε υπερήλικες (τρεις ήταν γυναίκες, μάλιστα η Εργινούσα Μαθιουδάκη 103 ετών), συνολικά 38 άτομα στο ολοκαύτωμα του χωριού. Οι επιζήσαντες κατέφυγαν στα γειτονικά χωριά, αργότερα επέστρεψαν το 1945 και σιγά-σιγά επισκεύασαν τα ερειπωμένα σπίτια τους.
Στο ηρώο πεσόντων του χωριού αναφέρονται 70 πεσόντες από την κοινότητα Άνω Μέρους από το 1912-1944, για τη λευτεριά της πατρίδας.
Αγωνιστές και επιστήμονες
Πολλά είναι τα σημαντικά πρόσωπα του Άνω Μέρους, σε διάφορες δραστηριότητες.
Αγωνιστές, διακεκριμένοι γιατροί και δικηγόροι αλλά και πολλοί εκπαιδευτικοί. Μεταξύ αυτών είναι οι:
Αντώνης Κατσαντώνης (1775-1828): Γενάρχης της οικογένειας, γενναίος άνδρας ονομαστός για τα ανδραγαθήματά του.
Αναγνώστης - Ιωάννης Κατσαντώνης (1817-1916): Διακεκριμένος αγωνιστής του 1866, ατρόμητο παλικάρι, που πολέμησε συνολικά σε 63 μάχες στη ζωή του. Στις επαναστάσεις 1878 και 1889 ήταν υπαρχηγός της επαρχίας Αμαρίου και αργότερα πληρεξούσιος της επαρχίας. Ο πρίγκιπας Γεώργιος το 1899 που επισκέφθηκε το Άνω Μέρος, τον ασπάστηκε στο μέτωπο σε ένδειξη σεβασμού στο μεγάλο αγωνιστή.
Κυριάκος Κατσαντώνης (1900-1979): Ελληνοδιδάσκαλος και ιερέας, με σημαντική αντιστασιακή δράση. Το 1943 πήγε στη Μέση Ανατολή ως στενός συνεργάτης του ηγουμένου Αγαθαγγέλου Λαγκουβάρου.
Ζαχαρίας Κατσαντώνης (1860-1948): Σημαντική προσωπικότητα και δήμαρχος Κουρητών το 1906-1912.
Γιώργης Τζίτζικας (1918-2020) Αντιστασιακός με πλούσια δράση. Πρόεδρος Παγκρήτιας Ένωσης Αμερικής.
Κώστας Λινοξυλάκης (1933): Ο κορυφαίος Ρεθυμνιώτης ποδοσφαιριστής και από τους καλύτερους της εποχής του, γιος του αστυνομικού Γεωργίου και της Χιώτισσας Κατερίνας Κανδαλή.
Αγωνίστηκε 182 φορές με τη φανέλα του Παναθηναϊκού από το 1952-63, με 11 γκολ. Διεθνής 28 φορές με ένα γκολ. Διετέλεσε και αντιδήμαρχος Αθηνών, αλλά και προπονητής σε αρκετές ομάδες.
Μανόλης Παττακός: Προοδευτικός και δημιουργικός με σημαντική προσφορά στον τόπο του και όχι μόνο.
Αριστόδημος και Λεωνίδας Χατζηδάκης: Από τους πρώτους βιβλιοχαρτοπώλες του Ρεθύμνου.
Γιατροί: Στέλιος Καπαρός: Οφθαλμίατρος.
Αντώνης Κατσαντώνης: Υπηρέτησε στην Μ. Ασία ως ανθυπίατρος, πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση την Κατοχή. Το 1946 διευθυντής Παθολογικής Κλινικής Νοσοκομείου Ρεθύμνου. Πέθανε το 1953.
Ζαχαρίας Κατσαντώνης: Οφθαλμίατρος στο «Βενιζέλειο» και από το 1974-85 άσκησε το επάγγελμα στην Αθήνα.
Θεοχάρης Κατσαντώνης: Μικροβιολόγος στο Ρέθυμνο.
Σωτήρης Κατσαντώνης: Γαστρεντερολόγος στην Αθήνα.
Παγώνα Φ. Κατσαντώνη: Παθολόγος.
Γιώργης Στ. Μπαγουράκης: Νέος παιδίατρος στο Ρέθυμνο.
Ευαγγελία Στ. Παπουτσάκη: Γιατρός στην Αθήνα.
Ζαχαρίας Σταυρουλάκης: Παθολόγος στη Θεσσαλονίκη.
Κωνσταντίνος Σταυρουλάκης: Εκτελέστηκε το 1944.
Γεώργιος Στ. Φραγκουδάκης: Πήρε μέρος στην Μ. Ασία και στην Αλβανία. Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του υποστράτηγου γενικού αρχιάτρου. Βουλευτής Αμαρίου με το κόμμα των Φιλελεύθερων το 1920-22.
Δικηγόροι : Γεώργιος Κατσαντώνης: Παρ’ Αρείω Πάγω, πολιτευτής.
Εμμανουήλ Κατσαντώνης: Δεν εξάσκησε το επάγγελμα, επιθεωρητής αγροφυλακής.
Ιωάννης Φουρφουλάκης (και οι δύο γιοι του Παντελής, Μανόλης).
Στυλιανός Φραγκουδάκης: Παρ’ Αρείω Πάγω.
Σπύρος και Στέργιος Μανουράς: Παρ’ Αρείω Πάγω, έχοντας δεσμούς με το Άνω Μέρος.
Λυράρηδες : Γιάννης Μαθιουδάκης (Στραβός) (1892-1972): Τυφλός λυράρης που έμαθε λύρα από τον χωριανό του Μπαγουρονικολή, που ψυχαγωγούσε τους Αμαριώτες για πολλές δεκαετίες.
Άλλοι οργανοπαίκτες: Κοσμάς Μαθιουδάκης, Μιχάλης, Μανόλης και Πανάγος, Λευτέρης Καπαρός, Στίνος Σοφιαδάκης και Αντώνης κ.α.
Εκκλησίες - Ιερείς - Μονή Καλοείδαινας
1) Γέννηση Θεοτόκου: δίκλιτη ενοριακή - Αγ. Ιωάννης.
2) Κερά - Παναγιά (Κοίμηση).
3) Αγ. Κωνσταντίνος (με δαπάνη Εμμ. Στ. Μανουρά).
4) Αγ. Στυλιανός (με δαπάνη Θεοχάρη Κατσαντώνη).
5) Αγ. Γεώργιος.
6) Αγ. Παρασκευή.
7) Ι. Μονή Καλοείδαινας (Μεταμόρφωσης Χριστού)
Σε μαγευτικό τοπίο κοντά στο χωριό, βρίσκεται η Ι. Μονή Καλοείδαινας, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού. Φαίνεται να ιδρύθηκε τον 13ο-14ο αιώνα, όπως βεβαιώνουν οι τοιχογραφίες του ναού, ενώ οι πρώτες πληροφορίες είναι από το 1577, αλλά και το 1598 από τον μοναχό Μακάριο Βαρούχα σε διαθήκη του.
Η Αμαριώτικη οικογένεια Βαρούχα τροφοδοτούσε επί τουρκοκρατίας την Μονή.
Το 1650 ήταν ένα από τα 250 μοναστήρια της Κρήτης, τότε που ανθούσε ο μοναχισμός όπου ανακαινίστηκε από φεουδάρχες της περιοχής.
Το 1786 η Μονή προσέφερε δώρα στο νέο μητροπολίτη Κρήτης Μάξιμο:
«από το μοναστήριν Καλοΐγδεναν
μεταξή οκά Ψ
λάδι τουλουμή 1
ελιές τουλουμή 1
βήσιναν οκάδ. 6»
Όπως φαίνεται οι μοναχοί ασχολούνταν και με τη μεταξοκαλλιέργεια.
Ο ηγούμενος πήρε δώρα από τον επίσκοπο:
«εις τον ηγούμενον της Καλοΐδενας
1 ζευγάρι μεστοπαπουτζών
3 χιλάλια»
Το 1793 ηγούμενος ήταν ο Φαράντος που οι κάτοικοι τον θεώρησαν να έχει εμπλακεί στη δολοφονία, από τρεις Τούρκους στο Αμάρι, του Επισκόπου Λάμπης Μεθόδιου Συλιγάρδου, όπως αναφέρεται στο δημοτικό τραγούδι.
Η συμμετοχή των μοναχών στις διάφορες επαναστάσεις ήταν η αιτία το 1823 οι Τούρκοι να λεηλατήσουν την Μονή και να την καταστρέψουν, αφού έσφαξαν όλους τους μοναχούς.
Από τότε η Μονή ερημώθηκε και η περιουσία της εκποιήθηκε, με ένα μεγάλο μέρος να πηγαίνει στην ίδρυση του ελληνικού σχολείου Μοναστηρακίου το 1845.
Το 1993 ο τρούλος κατέρρευσε, όμως τελευταία αποκαταστάθηκε.
Σύμφωνα με την παράδοση για την ανεύρεση της εικόνας, λέγεται ότι μια νέα κοπέλα από τον Φουρφουρά (απέναντι από την Μονή), έβλεπε κάθε βράδυ ένα φως.
Το ανέφερε στους συγχωριανούς της, όμως αυτοί δεν το έβλεπαν και έλεγαν ότι ήταν της φαντασίας της. Αυτή επέμενε λέγοντας ότι «είδε και το καλοείδε». Μετά την επιμονή της πήγαν στο μέρος εκείνο, έψαξαν και βρήκαν σ’ ένα βάτο την εικόνα της Μεταμόρφωσης του Κυρίου που την έφεραν στο ναό Αγ. Γεωργίου στο Φουρφουρά.
Την επομένη όμως δεν βρήκαν την εικόνα, που είχε πάει στη θέση της. Έτσι αποφάσισαν με εράνους να χτίσουν εκκλησία στη θέση Ανευρετή, που πήρε το όνομα «Καλοείδαινα», από το «εγώ καλά είδα - καλοείδα», της κοπέλας.
Ιερείς : Ιερείς ενορίας του χωριού κατά καιρούς: Ιωάννης Ζαχαριουδάκης, Θεόδωρος Φουρφουλάκης (μέχρι το 1925), Κυριάκος Κατσαντώνης (1927-78), Ιωάννης Μπαγουράκης (1982-).
Ιερείς από το χωριό είναι οι: Μανόλης Βουμβουλάκης (Ρουσσοσπίτι), Μιχάλης Λινοξυλάκης (Ρέθυμνο), Γιάννης Τριχάκης (Βολιώνες).
Σχολείο - Δάσκαλοι
Το πρώτο σχολείο λειτούργησε αρχές το 1900, σε ισόγειο κτίριο δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας.
Από τους πρώτους δασκάλους - διευθυντές του Άνω Μέρους ήταν οι: Παναγιώτης Βαρούχας, Γεώργιος Θεοχ. Κατσαντώνης, Μανόλης Λινοξυλάκης, Δημ. Σταυρουλάκης κ.ά.
Ακολούθησαν μετά το 1950 οι: Μανόλης Θ. Φουρφουλάκης, Θεοχ. Σαριδάκης, Στ. Βουμβουλάκης, Γιάννης Κρυοβρυσανάκης, Γ. Αρχοντάκης (1972-80), Ν. Σοφιάδης κ.ά.
Το σχολείο λειτούργησε ως 1)θέσιο και 2)θέσιο, ενώ τελευταία έχει συγχωνευθεί με το 6)θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αποστόλων.
Δάσκαλοι από το Άνω Μέρος είναι οι: Παναγιώτης Βαρούχας, Γ.Θ. Κατσαντώνης, Μανόλης Λινοξυλάκης, Μανόλης Φουρφουλάκης, Θεοδ. Φουρφουλάκης (και επιθεωρητής), Κατίνα Χατζηδάκη, Καλλιόπη Παττακού, Λευτέρης, Αντώνης και Γιάννης Βουμβουλάκης, Στέλιος Μπαγουράκης, Μαρία Βουμβουλάκη, Αντώνης και Γιώργης Κατσαντώνης, Μιχ. Μπούζουκας, Αγγ. Τζίτζικα, Ν. Σοφιαδάκης, Κατίνα Σταυρουλάκη καθώς και ο Θεοχάρης Ε. Σαριδάκης (καταγωγή από την μητέρα του).
Επίθετα
Αγγελιδάκης, Αλεξανδράκης, Βαρούχας, Βουμβουλάκης, Γαλάνης, Διαμαντάκης, Δουλγεράκης, Καπαρός, Κατσαντώνης, Κεραμιανάκης, Καλλινικάκης, Κουγιτάκης, Κυριακάκης, Λεμονάκης, Λινοξυλάκης, Μαθιουδάκης, Μαθιουλάκης, Μαρκομανωλάκης, Μαραγκάκης, Μαρκουλάκης, Μπαγουράκης, Μιχαλάκης, Παναγιωτάκης, Περράκης, Παπουτσάκης, Παττακός, Σοφιαδάκης, Σταθάκης, Σταυρουλάκης, Στεφανουδάκης, Τζεκάκης, Τζίτζικας, Τζωρτζάκης, Τριχάκης, Τσαχάκης, Φουρφουλάκης, Φραγκουδάκης, Χανδράκης, Χατζηδάκης.
Σε πανοραμική θέα το Άνω Μέρος
Ο ναός της Μεταμόρφωσης στη Μονή Καλοείδαινας
Ο κορυφαίος και πιο θεαματικός αμυντικός της δεκαετίας του 1960 Κώστας Λινοξυλάκης σε μια φάση με τον τερματοφύλακα του Ολυμπιακού Σάββα Θεοδωρίδη. Δίπλα με τον κορυφαίο ποδοσφαιριστή του κόσμου και αρχηγό της Σάντος Πελέ, σε έναν αγώνα με τον ΠΑΟ
Ο θρυλικός οπλαρχηγός της επαρχίας Αμαρίου το 1866 Αναγνώστης Ιωάννης Κατσαντώνης
Στο ηρώο του χωριού αναφέρονται συνολικά 70 πεσόντες υπέρ πατρίδας
Από το πανηγύρι της Παναγίας 8-9-1928. Ανωμεριανός ο γιατρός Γ. Φραγκουδάκης (με στρατιωτικά), ο δικηγόρος Στέργιος Μανουράς, Φωκ. και Ουρανία Χατζηδάκη, Ευτυχία Κατσαντώνη, Παγώνα Παττακού.
Κάτω: Κ. Κατσαντώνης, Εμμ. Στ. Μανουράς, Κ. Σταυρουλάκης, Π. Παττακός, Ν. Κατσαντώνης, Εμμ. Κατσαντώνης, Στ. Καπαρός, Εμμ. Γενεράλης κ.ά.
