Η Παγκόσμια Ημέρα Ευχής γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 29 Απριλίου, επειδή την ημερομηνία αυτή το 1980 εκπληρώθηκε η ευχή του επτάχρονου Αμερικανού Κρις Γκρέισιους (1972-1980), που έπασχε από λευχαιμία, να εκπληρωθεί το όνειρό του να γίνει αστυνομικός. Και αυτό χάρη στην κινητοποίηση της οικογένειας, των φίλων, της γειτονιάς και της τοπικής κοινωνίας. Το παιδί πέθανε τρεις ημέρες μετά τη λήψη του σήματος του αστυνομικού και τη μία και μοναδική άσκηση των καθηκόντων του με τη συμπαράσταση των «συναδέλφων» του! Η ιστορία αυτή υπήρξε αφορμή για τη δημιουργία της διεθνούς φιλανθρωπικής οργάνωσης «Make-A-Wish» (Κάνε-Μια-Ευχή), με πρωτοβουλία της οποίας καθιερώθηκε η παγκόσμια Ημέρα το 2009.
Η Ημέρα, λοιπόν, αυτή έχει σκοπό να προβάλλει την τεράστια σημασία των ευχών για την ψυχολογία τα παιδιών που απειλούνται από θανάσιμες ασθένειες και να δραστηριοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους για την εκπλήρωση των ευχών αυτών.
Το «δέντρο», όμως, της ευχής του μικρού Κρις και του ειδικού σκοπού της Εορτής δεν πρέπει να εμποδίζει να δούμε το «δάσος» των ευχών και να περιπλανηθούμε σ’ αυτό. Ένα «δάσος» με τεράστια ποικιλία μικρόσωμων συνήθως «δέντρων».
* * *
Οι ευχές ως προς τις «ρίζες» τους, χαρακτηρίζονται «μαγικοθρησκευτικά» ή «μαγικοφυσικά» λόγια, καθώς συνδέονται συχνά με την επίκληση θεϊκών ή άλλων υπερφυσικών δυνάμεων. Είναι εκδηλώσεις της καλής πρόθεσης και διάθεσης του ανθρώπου απέναντι σε άλλον ή άλλους ή της αδυναμίας του να βοηθήσει με άλλο τρόπο, πράγμα που τον κάνει να καταφεύγει στο «μαγικό» λόγο, που συνήθως συνοδεύει με τη «γλώσσα του σώματος».
* * *
Οι ευχές ως σημαίνοντα αποτελούν στην πλειοψηφία τους μια τυποποιημένη, γραπτή ή προφορική, μικροφράση που συνήθως περιέχει το λιτό επιθετικό προσδιορισμό Καλός-καλή-καλό.
Μπορεί όμως κάποτε να είναι διατυπωμένη ποιητικά και σε μεγαλύτερη έκταση. Η «Ιθάκη», ένα από τα εμβληματικά ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη, είναι μία μακρόσυρτη ευχή που αρχίζει με τους στίχους:
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.(…)
* * *
Ως σημαινόμενα οι ευχές παρουσιάζουν πολύ μεγάλη ποικιλία τόσο στη λαϊκή όσο και στην αστική κοινωνία. Όχι όμως μικρή ποικιλία παρουσιάζει και ο τρόπος κατηγοριοποίησή τους.
Για την κατάταξη των ευχών, ο αείμνηστος λαογράφος καθηγητής μου Δημήτρης Λουκάτος (στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία» Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992) προτείνει το παρακάτω βιοτικό και λαογραφικό διάγραμμα:
- Ευχές καθημερινών συναντήσεων (:σε παιδιά, νέους και νέες, σε ανδρόγυνα, σε γέρους και γριές, σε επαγγελματίες, σε μαθητές, στη φιλοξενία, στην ελεημοσύνη, για καινούρια αποκτήματα κ.ά.)
- Ευχές σε ξεχωριστά βιοτικά γεγονότα (:εγγυμοσύνη, γέννα, βαφτίσια, πρώτη σχολική μέρα, στρατιωτική θητεία, αρραβώνιασμα, γάμος, ξενιτεμός, θεμελίωμα κτισμάτων, εγκαίνια, σκάρωμα καραβιών και ταξίδια, αγροτικές εναρκτικές εργασίες και γεωργική, ποιμενική και αλιευτική συγκομιδή, αρρώστιες, θάνατος ή μνημόσυνα)
- Ευχές σε χρονιάρες μέρες (:Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα, Απόκριες, Σαρακοστή, Λαμπρή, της Παναγίας κά.) και ονομαστικές ή επετειακές εορτές.
Μια ευχή μπορεί να είναι πλήρης η… μισή, όπως οι αργκοτικές ευχές «…μέρα» και «…σπέρα», ο ελλειπρικός χαιρετισμός «γεια» ή η… «μισή ευχή» που παίρνουν από τον ιερέα οι… βιαστικές λεχώνες στη μέση του «σαραντίσματός» τους.
Στις ευχές ανήκουν οι «αντευχές», όπως ονομάζονται οι απαντητικές/ανταποδοτικές ευχές (π.χ: «Επίσης», «Να ’σαι καλά» κ.ά.)
Συγγενείς με τις ευχές είναι οι «απευχές» ή «αποτροπές», όταν ζητούμε να αποτρέψουμε κάτι κακό με το λόγο, όπως: «Κούφια η ώρα που τ’ ακούει», «Μακριά απ’ εδώ», «Μακριά από εμάς», «Στα όρη και στα παραρά» (:βουνά) ή «Κτύπα ξύλο» (με κτύπημα του χεριού σε κάτι ξύλινο). Συνήθεις είναι οι επικλήσεις της θείας αποτρεπτικής δύναμης: «Θεός φυλάξοι», «Κύριε ελέησον», «Παναγιά πρόφτασε», «Παναγιά μου βόηθα», «Χριστός και Παναγιά», «Χριστός κι Απόστολος» ή «Έλεος».
Κάποιες απευχές λέγονται με τη μορφή κατάρας: «άϊ να μου χαθείς» (ή «άϊ χάσου»), «φάε (ή δάγκασε) τη γλώσσα σου». Και οι απευχές μπορεί να συνοδεύονται από διάφορες ενισχυτικές κινήσεις, όπως είναι το σταυροκόπημα, το φτύσιμο στο έδαφος, το κτύπημα του χεριού σε ξύλο ή το σταύρωμα της κοιλιάς εγκύου.
Οι ευχές έχουν διεισδύσει και στην ονοματολογία: δημιουργώντας ονόματα ευχετικά, όπως: Πολυχρόνης, Πολυζώης, Πανταζής, Καλομοίρης ή Ευτύχης.
Επίσης η λέξη ευχή διεισδύει σε εκφράσεις δυσφορίας, απορίας ή ευφημισμού: Tι στην ευχή θέλει πάλι; Tι στην ευχή θα κάνουμε τώρα; Άι στην ευχή (όπου η ευχή αντικαθιστά το διάολο)
* * *
Από τις ευχές του κάθε λαού μπορεί κανείς να συμπεράνει την κατάταξη των αγαθών στο αξιολογικό σύστημα μιας συγκεκριμένης εποχής και κοινωνίας. Οι ευχές των Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας στα βαφτίσια ενός αγοριού ήταν «να γίνει καπετάνιος (στ’ άρματα) και να του βγάλουν και τραγούδι», στο νέο «να τον αξιώσει ο Θεός να βάλει πετραχήλι» ή στην κοπέλα «χρυσή μοίρα να λάβει» (εννοώντας κυρίως καλή παντρειά). Γνωστή είναι επίσης και η ευχή της ηπειρώτισσας μάνας προς το γιο της με ένα χτύπημα στο κεφάλι: «Άντε και στην Πόλη κουλουρτζής». Η σύγχρονη κρίση έχει επαναφέρει τις ευχές (και όχι μόνο) που αναφέρονται στον ξενιτεμό άλλα και οδήγησε πολλά πρώην «καλά» επαγγέλματα στις απευχές των γονέων προς τα παιδιά τους.
* * *
Ως προς την αποτελεσματικότητα, πάντα υπήρχε η δοξασία ότι οι ευχές των γεροντότερων «πιάνουν» περισσότερο (επειδή είναι πιο κοντά στο Θεό ή επειδή έχουν πείρα δικαιοσύνης), όπως και οι ευχές των γονέων (για λόγους συναισθηματικούς). Πολλά έχουν γραφεί ειδικότερα για την ευχή της μάνας. Ας θυμηθούμε το δημοτικό:
-«Θα φύγω, μάνα, και μην κλαις και δος μου την ευχή σου
κι ευχήσου με, μανούλα μου, να πάω καλά στα ξένα.
-Παιδί μου, πάαινε στο καλό, κι όλοι οι αγιοί κοντά σου».
Ας θυμηθούμε και λίγους στίχους από το τραγούδι του Καζαντζίδη «Μοιάζει της μάνας η ευχή» (στίχοι και μουσική του ίδιου):
Μοιάζει της μάνας η ευχή / Σαν μαγικό βοτάνι,
Μοιάζει σαν τιμιόξυλο / Που σφαίρα δεν το πιάνει.
Η αποτελεσματικότητα μιας ευχής, εκτός από την ηλικία και τη συγγένεια, πιστεύεται ότι εξαρτάται και από της ώρα (την «καλή ώρα»), τον τόπο και τον τρόπο που λέγεται. Χαρακτηριστικοί οι στίχοι του παλιού τραγουδιού «Ένα αστέρι πέφτει» (Στίχοι: Σαμολαδάς Μουσική: Καλδάρας, Τραγούδι: πολλοί):
Ένα αστέρι πέφτει, πέφτει/το κοιτώ στον ουρανό
/μια ευχή κάνω για σένα /τελευταία μου ελπίδα/
το Θεό παρακαλώ
Η αποτελεσματικότητα μιας ευχής συνδέεται, επίσης, και από τις συνοδευτικές κινήσεις, όπως το δείξιμο του ουρανού (Θεού), το γονάτισμα μπροστά στην εικόνα, το βγάλσιμο του καλύμματος του κεφαλιού, το χέρι στο στήθος, η χειραψία, ο εναγκαλισμός, το ρίξιμο κρασιού στο χώμα ή το τσούγκρισμα αυγών και ποτηριών. (Θυμάμαι σχετικές σκηνές μπροστά στο εικόνισμα της Σταύρωσης του Χριστού, που έφερε η γιαγιά μου από τη Σμύρνη στην Καταστροφή του ’22, αλλά και στα συγγενικά τραπέζια όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στις προπόσεις τους συνόδευαν την ευχή «Καλή πατρίδα» με τσούγκρισμα των ποτηριών και χύσιμο λίγων σταγόνων κρασιού στο χώμα, κάτι που μιμούνται ακόμη μερικοί απόγονοί τους!... Θυμάμαι επίσης με πόση ένταση στη φωνή και στις κινήσεις των χεριών στο τέλος των καλάντων μας εμείς τα παιδιά ψάλαμε τις καθιερωμένες ευχές προς τους οικοδεσπότες για να πετύχουμε μεγαλύτερο φιλοδώρημα. Την ίδια ένταση παρατηρήσαμε στους καλαντατζήδες στα χρόνια της κρίσης…).
Μπορεί οι ενισχυτικές κινήσεις να είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας του λαϊκού ανθρώπου να αναπληρώσει τη λεκτική του ανεπάρκεια «δένοντας μαγικοθρησκευτικά» την ευχή του (όπως συμβαίνει και στην κατάρα, τον όρκο ή τη βλασφημία) ή να είναι αποτέλεσμα μίμησης χωρίς συνείδηση της σημειολογίας των συγκεκριμένων κινήσεων, όμως ο συνδυασμός ευχετικής κίνησης και ευχετικού λόγου ούτως ή άλλως αποτελεί ένα ωραίο δείγμα της αρμονικής και αδιαχώριστης ενότητας του εσωτερικού και εξωτερικού ανθρώπου.
* * *
Ανεξάρτητα από αυτά, ο ευχετικός λόγος μπορεί να επιδράσει εμψυχωτικά στην ψυχολογία των αποδεκτών του. Δυο απλές λεξούλες (π.χ:«Χρόνια πολλά» ή «Καλή χρονιά» ή «Καλή αρχή», «Καλή σοδιά») ή μια μόνο (π.χ: οι χαιρετισμοί «Καλημέρα» και «Γειά») μπορεί να λειτουργήσουν ως χάδι και βάλσαμο στις ψυχές τους, αρκεί να έχουν τη σφραγίδα της ειλικρίνειας. Στο κάτω κάτω, «Μια καλημέρα είν’ αυτή/πες την κι ας πέσει κάτω», που λέει και το τραγούδι (Στίχοι:Χριστοδούλου, Μουσική: Λοΐζος, Τραγούδι: Αλεξίου).
Οι ευχές, εκτός από εκδηλώσεις αγάπης και ειλικρινούς ενδιαφέροντος, μπορεί να είναι και εκδηλώσεις, υστεροβουλίας, κολακείας και δουλοπρέπειας, συνήθως με πολύ εύγλωττα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία. Μπορεί επίσης να ανήκουν στης εκδηλώσεις συνήθειας ή στα λεγόμενα «Κατά συνθήκη ψεύδη».
Οι ευχές μπορεί να είναι και εκδηλώσεις διπλωματικότητας όταν δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να επηρεάσουμε την εξέλιξη μιας κατάστασης: Ευχή μου/μας είναι να διευθετηθεί φιλικά (ή: με τον καλύτερο τρόπο) η διένεξη (ή: Εύχομαι να τα βρείτε), που παραπέμπει στη συνήθη στάση των Αμερικανών απέναντι στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Ας σημειωθεί ότι η ευχή μπορεί να δηλώνει στάση ανωτερότητας απέναντι στην κατάρα. Ο Καζαντζάκης, απαντώντας στις απειλές της εκκλησίας για τον αφορισμό του έγραψε μεταξύ άλλων σε μια επιστολή του προς την Ιερά Σύνοδο: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ’ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ’στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ».
Συχνά προβληματιζόμαστε για τις ευχές που θα κάνουμε, προφορικές ή γραπτές. Δεν θέλουμε κάτι κλασικό και τετριμμένο αλλά κάτι πρωτότυπο και φτάνουμε κάποτε στο εξεζητημένο ή «κολλάμε» με το στυλό μετέωρο, ξεχνώντας ότι η αξία μιας ευχής δεν κρίνεται από την πρωτοτυπία της, αλλά από τη… θερμότητα και τη… γλυκάδα της.
Η δε Μαρία Πολυδούρη στο ποίημά της «Η Ευχή μου» προτρέπει:
«…πρόσεξε και στ’ αγέρι να δεις με τι γλυκάδα
σου ψιθυρίζει πάντα την ιδική μ’ Ευχή»
* * *
Οι ευχές, βέβαια, είναι ευπρόσδεκτες, ακόμη και όταν είναι εκ προοιμίου ανεκπλήρωτες, όπως όταν για παράδειγμα ευχόμαστε «Νίκη στην ομάδα σας» στους οπαδούς δύο αντίπαλων ομάδων ή «Καλή επιτυχία» σε όλους τους διαγωνιζόμενους υποψηφίους. Και αυτό, γιατί ο κάθε ένας ειδικεύει το γενικό στον εαυτό του ή εντάσσει τον εαυτό του στην ομάδα αυτών που θα επιτύχουν. Πιο ρεαλιστικές -αλλά λιγότερο ευπρόδεκτες- είναι οι ευχές «Καλή προσπάθεια» ή «Καλό αγώνα». Και με τη λέξη «υποψηφίους» φυσικά δεν αναφέρομαι μόνο στους μαθητές των Πανελληνίων Εξετάσεων αλλά και στους υποψηφίους των πάσης φύσεως επιλογών και εκλογών και κυρίως των πολιτικών (εθνικών, αυτοδιοικητικών, ευρωεκλογών). Η έντονη προεκλογική περίοδος που διανύουμε επιβεβαιώνει καθημερινά με βιωματικό τρόπο τα παραπάνω.
Τελικά, μήπως οι καλύτερες ευχές είναι αυτές που κάνουμε από μέσα μας;
* * *
Εννοείται, βέβαια, ότι η πίστη στην ευχή, όσο κι αν είναι δυναμογόνα, δεν πρέπει να οδηγεί στην παθητικοποίηση. Ε υ χ ή ς έ ρ γ ο ε ί ν α ι η ενεργοποίηση του ευχοπομπού και κυρίως του ευχοδέκτη για πραγματοποίηση της ευχής στο βαθμό των δυνατοτήτων καθενός και στο απαιτούμενο βάθος χρόνου. Αυτό δηλαδή που εκφράζεται στο αρχαιοελληνικό «Συν Αθηνά και χείρα κίνει» ή στο ανάλογό του νεοελληνικό «Άη Γιώργη (ή Νικόλα), βοήθα με-Μα κούνα κι εσύ το χέρι σου». Επίσης στη σκωπτική/ειρωνική λέξη «ε υ χ ο λ ό γ ι α», που αναφέρεται σε λόγια που εκφράζουν μη ρεαλιστική αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Η ίδια βέβαια λέξη στον ενικό της «Ε υ χ ο λ ό γ ι ο» παραπέμπει στο λειτουργικό βιβλίο της Ορθόδοξης Εκκλησίας με το τελετουργικό τυπικό που ισχύει σε κάθε ακολουθία με τις ανάλογες ευχές και διακρίνεται σε Μέγα Ευχολόγιο και Μικρό Ευχολόγιο ή «αγιασματάρι».
* * *
Φτάνοντας εις «τ ο δ ι’ ε υ χ ώ ν» ( δάνειο από τη γνωστή επισφραγιστική των ακολουθιών ευχετική φράση του Ιερέα, για να δηλώσουμε το τέλος) του παρόντος αφιερώματος και μέρες που ’ναι, εύχομαι Καλή Ανάσταση για σήμερα, Καλό Πάσχα για αύριο Κυριακή, Καλή Πρωτομαγιά για παραμεθαύριο, «Ό,τι καλό επιθυμεί έκαστος» για τη συνέχεια και για τις εκλογές, στους μεν υποψήφιους: «Καλό αγώνα» στους δε ψηφοφόρους: «“Στα όρη, στ’ άγρια βουνά και στ’ αγριοπέλαγο” το σύνδρομο της μνήμης του χρυσόψαρου» και η αβασάνιστη κρίση»…
