Γράφει η Ευαγγελία Παναγιωτάκη (κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο otto friedrich universität bamberg on International Relations and European Integration)
Αυτή την εβδομάδα, είχαμε την επέτειο απελευθέρωσης των φυλακισμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ,από το κόκκινο στρατό. Ένα μνημόσυνο απότισης φόρου τιμής στα αδικοχαμένα θύματα επειδή ανήκαν σε μια διαφορετική φυλή από αυτήν που ήταν στην εξουσία . Όμως για να μην ξαναφθάσουμε εκεί που δεν πρέπει, θα πρέπει με απλό και επιστημονικό τρόπο, να παρατηρήσουμε πως λειτουργεί αυτός ο μηχανισμός που παράγει τέτοια κοινωνικά φαινόμενα που η έκφρασή τους ,προσδίδει χαρακτηριστικά αν μη τι άλλο , άγνοιας στο ανθρώπινο είδος.
Από την κοινωνιολογία θα χρησιμοποιήσω ορισμένους όρους για να φθάσω στην επικαιρότητα, διότι η ανθρώπινη φύση είναι ενιαία και λίγο πολύ ,πάντα παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζουμε. Επιστήμονες δηλώνουν ότι κάθε 1000 χρόνια εξελίσσεται λίγο το ανθρώπινο είδος .
Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΠΑΦΗΣ
Το 1954 ο Allport έκδωσε το βιβλίο “The Nature of prejudice” η φύση της προκατάληψης, στην οποία περιγράφει την πιο ευρέως κοινωνιολογικά διατυπωμένη μορφή της υπόθεσης, της διαπροσωπικής επαφής (contact hypothesis ). Η υπόθεση αυτή δηλώνει, ότι υπό κατάλληλες συνθήκες η διαπροσωπική επαφή θα μπορούσε να είναι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για τη μείωση της προκατάληψης μεταξύ των μελών της πλειοψηφίας και των μειονοτικών ομάδων (Allport, G. W. 1954). Σύμφωνα με την Allport, η σωστή διαχείριση των διαπροσωπικών επαφών μπορεί να μειώσει παθολογίες που σχετίζονται με στερεότυπα, προκαταλήψεις και διακρίσεις. Ανέφερε ότι όλοι είμαστε δέσμιοι των προκαταλήψεών μας ,γιατί γεννιόνται μαζί μας ,καθώς είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης. Εννοεί ότι ο άνθρωπος από φύση νοιώθει ανασφάλεια ,αναζητά ομάδα για να ενταχθεί, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να έχει έστω την ψευδαίσθηση του “ανήκειν” και ότι είναι “γνώστης”. Έτσι κατηγοριοποιεί ότι βλέπει, ενώ η κατηγοριοποίηση οδηγεί σε στερεότυπα δηλ. γνωστικά υπερ-γενικευμένες πεποιθήσεις με βάση κάποια κοινά χαρακτηριστικά στα άτομα ορισμένων ομάδων (Bordalo et al., 2016).
H συμπεριφορική θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας, επισημαίνει τρεις πτυχές της : κατηγοριοποίηση, ταυτοποίηση και σύγκριση. Οι δύο πρώτες περιλαμβάνουν τα άτομα που κατηγοριοποιούν τους εαυτούς τους και τους άλλους με ορισμένες αναγνωρίσιμες ιδιότητες όπως ηλικία, φυλή, φύλο, επάγγελμα, χόμπι (Hewstone, 1996). Η τρίτη πτυχή της κοινωνικής ταυτότητας περιλαμβάνει ένα άτομο που συνδέεται με συγκεκριμένες ομάδες με βάση την ταυτότητα που έχουν δημιουργήσει ,και στη συνέχεια συγκρίνεται με τα μέλη άλλων ομάδων. Οι Tajfel και Turner (1986) δήλωσαν ότι η ένταξη στην ομάδα είναι ένα σημαντικό στοιχείο της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου. Επιπλέον, οι άνθρωποι επιχειρούν να αναγνωριστούν με την κοινωνική τους ομάδα, αλλά και να αναζητήσουν διακριτικό χαρακτήρα με μέλη εκτός ομάδας για να ενθαρρύνουν την ένταξή τους στην ομάδα (Blake Asfhort & Fred Mael, 1989)
ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΠΛΑΝΕΣ ΚΑΙ ΣΦΑΛΜΑΤΑ
Τα στερεότυπα επηρεάζουν την συμπεριφορά μας ,διότι αφ’ ενός μας προτρέπουν στην ευκολότερη και αποδοτικότερη επεξεργασία των πληροφοριών , αλλά μπορούν να προκαλέσουν προκαταλήψεις ή ακόμη και διακρίσεις σε συγκεκριμένες ομάδες. Υπάρχουν φανερές και κρυφές αιτίες που προκαλούν διακρίσεις δηλαδή ,το πιθανότερο είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι , να μην γνωρίζουν ότι αξιολογούν τα άτομα κάνοντας διακρίσεις προ όφελος των ατόμων που ανήκουν πχ.στην εθνική ομάδα τους και εφαρμόζοντας ακουσίως κριτήρια προκατάληψης (implicit bias and prejudices) προς τα μέλη που ανήκουν σε κάποια ομάδα εθνικής μειονότητας .
Παρατηρούμε 3 τύπους διακρίσεων και σαν παράδειγμα παίρνουμε την εκπαίδευση .
Statistical discrimination Στατιστικές διακρίσεις : Οι διακρίσεις με βάση τα εθνικά στερεότυπα θεωρούνται "στατιστικές" όταν οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν όλα τα άτομα με βάση τις μέσες επιδόσεις των εθνικών ομάδων στις οποίες ανήκουν ,
Error discrimination Σφάλμα διάκρισης: Τα άτομα διαφορετικής εθνικότητας αντιμετωπίζονται άνισα από τους εκπαιδευτικούς, με βάση εσφαλμένες εκτιμήσεις βάσει των μέσων όρων, της εθνικής ομάδας τους με βάση τα εθνικά στερεότυπα. ¨Όταν η πληροφόρηση για την ικανότητα του ατόμου είναι ελλιπής ,βασίζονται δηλ. στη μέση ικανότητα της ομάδας στην οποία ανήκει ένα άτομο και το κρίνουν κατά προσέγγιση
Taste-based discrimination Διακρίσεις λόγω γούστου: Οι ιδιώτες (δάσκαλοι) αντιπαθούν κάποιες εθνικότητες τόσο πολύ, που είναι πρόθυμοι να πληρώσουν μια "τιμή" για να αποφύγουν τυχούσα αλληλεπίδραση. Πχ να παραιτηθούν από σχολεία που έχουν αλλοεθνείς.
Ενώ οι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν τρόπους συμπεριφοράς, πέφτουν σε πολλές παγίδες προκαταλήψεων και σφαλμάτων. Όπως λέει ο Fritz Heider, "οι αντιλήψεις μας για την αιτιότητα συχνά διαστρεβλώνονται από τις ανάγκες μας και από ορισμένες γνωστικές προκαταλήψεις" (Roeckelein, Jon 1998).
ΘΕΩΡΙΕΣ ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ
Συνήθως οι άνθρωποι διαλέγουν μεγαλύτερες και ισχυρότερες ομάδες να συνασπισθούν για λόγους ασφάλειας (interethnic group theories),που θεωρούν ότι υπερέχουν ως προς τις άλλες ομάδες .Υπάρχουν επίσης και οι θεωρίες ανταγωνισμού(competition theories)που υποστηρίζουν ότι τα άτομα ανταγωνίζονται ώστε να πρωτοπορούν σε υλικά αγαθά(εν όψει πεπερασμένων η εν ελλείψει ) και άυλες αξίες σε σχέση με άλλες ομάδες τις οποίες ομάδες τείνουν να υποεκτιμούν .Είναι επίσης στην φύση των ανθρώπων να επιζητούν επιβεβαίωση από την ομάδα τους και να μην αντέχουν στην αποδοχή τυχόν απόρριψης τους από την ομάδα στην οποία ανήκουν. Σ αυτό το πλαίσιο έχουν κίνητρο να δικαιολογούν αιτιατά τα γεγονότα τις πράξεις και τις συμπεριφορές τους.
Στην κοινωνική ψυχολογία, η απόδοση Attribution είναι η διαδικασία με την οποία τα άτομα εξηγούν τα αίτια της συμπεριφοράς και των γεγονότων. Τα μοντέλα που εξηγούν αυτή τη διαδικασία αποδίδουν την αιτία των γεγονότων είτε σε συγκυρίες καταστάσεων Situational Attribution που βρίσκονται τα άτομα της ομάδας τους ,είτε σε προσωπικά χαρακτηριστικά Positional Attribution των κατ’ ιδίαν ατόμων . Συνήθως αποδίδουν στις συγκυρίες αρνητικά γεγονότα που συμβαίνουν από άτομα της ομάδας τους (Situational ),ενώ σε προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων της ομάδας όταν τα αρνητικά γεγονότα προέρχονται από άλλες ομάδες (Positional);( Stolaf.edu. 2001) (Sperry, Len 2015)
Η ανακριβής ασάφεια attributional ambiguity αναφέρεται στην αβεβαιότητα που βιώνουν τα μέλη των στιγματισμένων ή αρνητικά στερεότυπων ομάδων .Δυσκολεύονται όσον αφορά την αυτό-αξιολόγηση των δυνατοτήτων τους, αν δηλαδή η αξιολόγηση τους ανταποκρίνεται πράγματι τις δυνατότητες τους η επηρεάζεται δυσμενώς την θέση τους στην στιγματισμένη ομάδα. Πχ ένας μαθητής μετανάστης που δεν επιλέγεται να συμμετάσχει σε μια ερευνητική ομάδα , δεν γνωρίζει αν αυτό οφείλεται σε αδυναμία γνώσεων η επειδή ανήκει στην εθνοτική μειονότητα.
Stereotype threat η απειλή λόγω των στερεοτύπων ,είναι μια κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι είναι ή αισθάνονται ότι κινδυνεύουν να τους προσάψουν μια ιδιότητα που να σχετίζεται με δεδομένα στερεότυπα που εχουν παγιωθεί σχετικά με την κοινωνική τους ομάδα. (Sperry, Len 2015) Μπορεί να συμβεί όταν η απόδοση ενός ατόμου, μπορεί να επιβεβαιώσει ένα αρνητικό στερεότυπο, επειδή βάσει πεποιθήσεων ,θεωρείται ότι προέρχεται από μια συγκεκριμένη ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά δυνατοτήτων και αξιολογείται λανθασμένα, βάσει της μέσης απόδοσης της ομάδας που ανήκει το άτομο και όχι από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του κατ’ ιδίαν ατόμου (Steele CM, Spencer SJ, Aronson J 2002).
Πχ τα άτομα που ανήκουν σε εθνικές μειονότητες είναι χειρότεροι μαθητές από αυτούς της πλειοψηφίας. Η απειλή αυτή μπορεί να οδηγήσει σε αυτοκατευθυνόμενες προφητείες (self-fulfilling prophecies)επηρεάζοντας τη συμπεριφορά των ατόμων προς την επιβεβαίωση των στερεοτύπων που έχει προσάψει η κοινωνία στην ομάδα τους . Για παράδειγμα, τα άτομα που εκτίθενται σε προκατάληψη προς τη δική τους ομάδα μπορεί να μειώσουν την προσπάθεια, την αυτοπεποίθηση και την παραγωγικότητα (Carlana, 2018, Bordalo et αl., 2018, Glover κ.ά., 2017).Ένας μαθητής που δεν δικαιώνονται οι προσπάθειες του ,δεν έχει κίνητρο να τις αξιοποιήσει.
ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Οι μετανάστες στη χώρα μας αποτελούν μειονότητα minority ενώ οι Έλληνες majority .Οι εκπαιδευτικοί άθελά τους ,λόγω αυτοματοποιημένων στερεοτύπων (Statistical discrimination Στατιστικών διακρίσεων),έχουν μειωμένες προσδοκίες για τις δυνατότητες των μειονοτήτων,βασιζομενοι στον μεσο όρο των μαθητών, υποεκτιμώντας τις δυνατότητες κάποιων εκ των μαθητών ( Error discrimination Σφάλμα διάκρισης).Στη συνέχεια επικοινωνούνται σιωπηρά οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών στους μαθητές (Van den Bergh et al 2010), δημιουργείται στους μαθητές των μειονοτήτων απειλή /ρίσκο/αμηχανία μήπως επιβεβαιώσουν κάποια αδυναμία λόγω του ότι ανήκουν στην μειονότητα (Stereotype threat) και η ανησυχία και το άγχος που δημιουργείται από αυτή την απειλή ,βοηθά να εκδηλώσουν από φόβο αυτό το στερεοτυπικό χαρακτηριστικό που έχουν προσάψει στην ομάδα τους (self-fulfilling prophecies).Αυτό το μοτίβο ανακυκλώνεται από επαναλαμβανόμενους φαύλους κύκλους με αποτέλεσμα να διατηρούνται ανισότητες και να μην μπορεί να κλείσει το κοινωνικό χάσμα μεταξύ των διαφορετικών εθνοτήτων μέσα σε μία περιφέρεια .
Από το παραπάνω κείμενο βγαίνει το συμπέρασμα ότι η ιδέα που έχουμε για μειονοτικές ομάδες δεν είναι πραγματική ,αλλά αποτέλεσμα κοινωνικής κατασκευής ,ανάλογα με τις ανάγκες μας, σε ποια ομάδα ανήκομε οι ίδιοι ,ποια θέση έχουμε στην ομάδα μας και ποια είναι η σχέση μας με την ομάδα της μειονότητας. Πχ οι Γερμανοί είχαν άλλη σχέση το 1990 με τους μετανάστες από GDR και άλλη με τους Πολωνούς που έμπαιναν παράνομα στη χώρα. Οι ομοεθνείς τους ομογενοποιήθηκαν πολύ πιο γρήγορα από τις άλλες εθνικές μειονότητες
ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΑ ΜΟΝΑ ΘΥΜΑΤΑ? ΕΙΧΑΝ ΟΙ ΝΑΖΙ ΕΠΙΓΝΩΣΗ ?
Οι Εβραίοι δεν αποτελούν τα μόνα θύματα ο άνθρωπος κάνει τα ίδια από την αρχαιότητα, θυμηθείτε μερικά όπως την Τροία, την Μήλο, τον Ιππόδρομο στη Ρώμη, τις αρένες των Ταυρομαχιών ,την Ιερά εξέταση στην Ισπανία, την Γαλλική επανάσταση, την Αφρικανική γενοκτονία από τους Βέλγους, τα Σταλινικά εγκλήματα κατά των Ελλήνων του Πόντου, τη γενοκτονία των Ινδιάνων από τους Ισπανούς, τις πολεμικές συρράξεις που υποκινούν πολιτισμένες χώρες στην Μέση Ανατολή ,για να έλθουμε σε πιο εξελιγμένες μεθόδους όπως η άρνηση ΑΜΚΑ από την Ελληνική κυβέρνηση προς τους πρόσφυγες στο 2020.
Τα στερεότυπα και οι μυθοπλασίες βρίσκονται συχνά στην καρδιά του μίσους. Τα στερεότυπα εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να παρακινήσουν και να οδηγήσουν σε προκαταλήψεις και φυλετικές διακρίσεις. Ο ρατσισμός μπορεί να γίνει κατανοητός ως μίσος προς ομάδες μέσα σε κοινωνίες, που εξυπηρετούν συμφέροντα κάποιας προνομιακής τάξης . Οι ιδέες για τους Εβραίους είχαν επηρεαστεί από τις κοινωνίες στις οποίες ζούσαν. Οι άνθρωποι οι οποίοι τους εξόντωσαν, αυτόματα και άθελά τους παρασύρθηκαν στην εκτέλεση αυτών των αποτρόπαιων μεθόδων, πέφτοντας σε παγίδα ανίερων συμφερόντων της εποχής. Εάν όμως ήταν ολοκληρωμένα άτομα μέσα στην κοινωνία τους, φυσικά και θα αρνιόταν να υπακούσουν σε εντολές του τύπου να σκοτώνουν και να ρίχνουν στους φούρνους συνανθρώπους τους. Τους παραμύθιασαν όμως ότι ήταν συμφέρον για την ομάδα τους να πεθαίνουν οι Εβραίοι, όμως αυτό είναι πλάνη, γιατί όλοι μπορεί να βρεθούμε σε μια ομάδα που η ύπαρξή της μπορεί να αποτελεί φανταστική απειλή για μια άλλη ομάδα. Αυτά όμως είναι πλάνες ανυπόστατες…φανταστικές γιατί κανείς άνθρωπος δεν γεννήθηκε με ανώτερα δικαιώματα σε σχέση με άλλους ανθρώπους η ομάδες, και τέτοιου είδους ιδεοληψίες αποτελούν κατάχρηση της Θεϊκής Χάρης και έχουν σαν αποτέλεσμα , να μας ρίξουν σε ένα ακόμη φαύλο κύκλο τιμωρίας για την απληστία την ανευθυνότητα και τον αδικαιολόγητο εγωκεντρισμό μας. Γιατί αν δεχθούμε τον εγωκεντρισμό μας θα πρέπει να δικαιολογήσουμε και τους εξολοθρευτές μας ,γιατί κι εκείνοι από το ίδιο κίνητρο ωθούνται να μας καταστρέψουν. Η λύση βρίσκεται άραγε στον ανταγωνισμό για υπερεξοπλισμό η μήπως στην εσωτερίκευση από όλα τα μέλη, ιδεωδών που οδηγούν προς την αλληλοκατανόηση την αλληλοσυνεννόηση και την Συλλογική Σοφία?
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή που το κράτος είναι ενάντια στον πολίτη, όταν εμείς σήμερα κατηγοριοποιούμε τους μετανάστες σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας ,αύριο η εξουσία θα κολλήσει και σε εμάς μια φανταστική κατασκευασμένη ετικέτα ασυμβατότητας ,και κανείς δεν θα βρεθεί να σταθεί δίπλα μας ,κι επειδή ζούμε στην ίσως πιο όμορφη πόλη, αυτά τα σύννεφα είναι πολύ κοντά. Κάνω έκκληση να εκφράζουμε την αλληλεγγύη που θα θέλουμε να δείξουν και οι άλλοι σ εμάς ,όταν θα προσπαθήσουν να μας βγάλουν από τα σπίτια μας ,για να τα πουλήσουν σαν εξοχικές κατοικίες πλουσίων, γιατί προς τα εκεί νομίζω ότι μπορεί να ξετρέχει η κατάσταση. Για να μην δούμε τους ρουφιάνους να θριαμβεύουν ,ας επενδύσουμε στην ενότητα ώστε να μην βρεθεί ούτε ένας Ρεθεμνιώτης να ξεγελασθεί και να συνεργασθεί με αμφίβολής ηθικής συμφέροντα. Ας ενσωματωθούμε όλοι χωρίς καμία κρίση περί πρότερου βίου, οικογενειακής κάστας κλπ ώστε να προχωρήσουμε δυνατοί με οδηγό την Συλλογική Σοφία.
Να μην βρεθεί ούτε ένας Ρεθεμνιώτης να εξυπηρετήσει συμφέροντα που αντίκεινται στις οικουμενικές ηθικές ανθρωπιστικές αξίες. Νοιώθω θλίψη για τα υπέροχα παιδιά της πόλης μας που με δόλιο τρόπο, επειδή ήτανε χωριατόπαιδα,κατά καιρους διάφοροι επιτήδειοι τα έμπλεξαν με δόλιο τρόπο, σε δραστηριότητες εναντία στο γενικό καλό της πόλης. Και φυσικά διάλεξαν τους καλύτερους, που δεν σημαίνει ότι δεν ήταν καλοί απλά κατασκεύασαν τέτοιες καταστάσεις στις οποίες τους έριξαν μέσα ,που εκ των πραγμάτων τα αμόρφωτα χωριατόπαιδα, δεν μπορούσαν να μην υπακούσουν Situational Attribution. Έτσι κατασκεύασαν τόσο εύκολα τους νοννούς στο Ρέθεμνος, αφού τους υπέροχους αυτούς ανθρώπους τους κορόιδεψαν, υποθέτω ότι τους χαπάκωσαν με χημικά παρασκευάσματα χωρίς να το καταλάβουν για να είναι μειωμένης αντίστασης ,τους παρέσυραν και αφού τους έκαναν πρώτα θύματα του εαυτού τους από σιγά σιγά, τους χρησιμοποίησαν σαν εργαλεία για να πετύχουν άλλοτε ιερούς και άλλοτε ανίερους σκοπούς . Όλα όμως τελειώνουν μια μέρα, γιατί δεν αποκλείεται κάποια μέρα να βγουν απ’ αυτό το trip τα Ρεθεμνιωτάκια ,κι αυτοί που δήθεν ανήκουν σε προνομιακές τάξεις και που τους αχρήστευσαν από ανθρώπους της τιμής και της αξιοπρέπειας , να τους βρουν τιμωρούς μπροστά τους σε κάθε επίδοξη αδικία.
Είναι σωστό λοιπόν να τραβάμε το πέπλο της άγνοιας και να μνημονεύουμε τα θύματα του ναζισμού, επειδή η μνήμη, είναι και η μόνη που τελικά περιφρουρεί την υπόσχεση, που είναι το σύνθημα μιας τέτοιας ημέρας: Ποτέ ξανά... Το λέμε μα να το εννοούμε κιόλας: Ποτέ ξανά... Ποτέ μα ποτέ... ποτέ πιά .Ο εικονιζόμενος είναι ο Κολόμβος ενώ τα δυο ενωμένα δάκτυλα του σημαίνουν την κάστα που τον έστειλε στην Αμερική, μερικοί αποδίδουν αυτό τον συμβολισμό στους εκδιωχθέντες κρυπτοΕβραίους Μαράνους της Ισπανίας. Είναι τραγικό οι εκδιωγμένοι να εξελίσσονται σε θύτες από θύματα και ο χορός των φαύλων κύκλων να μεγαλώνει ,σε βάρος όχι μόνο της δικής μας αλλά και των επερχόμενων γενεών .
