Ας εξετάσουμε κάποια σημαντικά σημεία από το γενικό περίγραμμα μαζί με κρίσιμες λεπτομέρειες μερικών Ελληνικών πόλεων της αρχαιότητας. Σημειωτέον ότι παρεμφερή πολιτεύματα, θεσμούς και τρόπους λειτουργείας εφάρμοζαν οι Ελληνικές εκτός του κύριου κορμού της Ελλάδας πόλεις, στην Κάτω Ιταλία και στη Μ. Ασία.
ΣΠΑΡΤΗ.
Η μεγάλη (όχι όμως και κατ΄έκταση) Δωρική πόλη με επίδραση μέχρι σχεδόν όλες τις Πελοποννησιακές πόλεις μολονότι συνήθως και ανέκαθεν αντιμάχονταν τη Σπάρτη. Η δυναμικότατη ενεργητικότητα, ακατάβλητο, διαρκές σθένος, αδιάκοπη σταθερότητα, ασύγκριτη, απύθμενη ηθική δύναμη, λαμπρά παραδείγματα ηρωισμού, εθελοθυσίας, πειθαρχίας, αφοσίωσης. Σθεναρά ωστόσο η Σπάρτη αντιτάχθηκε και καταπολέμησε την εθνική ενοποίηση. Ίσως για λόγους εγωισμού εφόσον ουδείς δεχόντανε σε μια τέτοια ενοποίηση η Σπάρτη να άρχει. Σπάρτη. Μάλλον από την λέξη σπαρτά, σπαρμένα, σπαρμένη γη, των Λακεδαιμονίων με το Λ στις ασπίδες και τους κόκκινους μανδύες. Η Σπάρτη κόρη του ποταμού Ευρώτα, σύζηγος του Λακεδαίμονα.
Η πόλη στρατόπεδο. Λιτές οικίες σε σειρές, στρατόπεδα ήσαν και τα ανάκτορα, εργάζονται μόνο οι είλωτες, άντρες – γυναίκες (μέχρι την ενηλικίωση) από 7 έως 60 ετών αποτελούν τον στρατό για κάθε τομέα και αρμοδιότητα, στρατός δηλαδή οι δημόσιοι υπάλληλοι, στρατός τα νοσοκομεία, στρατός τα κύρια επαγγέλματα. Ακόμα και η οικογενειακή – οικιακή ζωή έρχονταν σε δεύτερη μοίρα. Άκαμπτη γενική πειθαρχία, 24ωρη σκληρή ενάσκηση.
Νομοθέτης ο Λυκούργος (ετυμολογικά: αυτός που κάνει έργα με το Απολλώνιο φως). Κληρονομική βασιλεία δύο ανδρών από διαφορετικά γένη, οι οποίοι εναλλάσονται, απόλυτη εξουσία στον πόλεμο, περιορισμένη στα καθήκοντα του πολιτικού, δημόσιου και καθημερινού βίου. Κυβερνητικό συμβούλιο οι 28 Γέροντες. Ανω των 60 ετών, εκλεγμένοι από συνέλευση πολιτών. Δημοκρατία λοιπόν και όχι ολιγαρχία. Οι 28 δεν ανακαλούνται, συμπληρώνονται σε θάνατο κάποιου, δεν είναι υπόλογοι σε κανέναν και σε καμμία αρχή.
Συνέλευση του λαού η Απέλλα, συμμετέχουν οι άνδρες άνω των 30 ετών, την συγκαλούν οι βασιλείς. Τρεις αρχές λοιπόν, συν οι 5 έφοροι. Δικαστές, ελεγκτές, επιτηρητές, διοικητές. Επίσης εκλεγμένοι. Η κύρια συνεπώς, η ουσιαστική εξουσία α) εκλέγεται, β) αλλάζει, γ) αλληλοκαλύπτεται, δ) καθορισμένων καθηκόντων και ορισμένου χρόνου οι τρεις αρχές και κληρονομική - ισόβια μόνον η βασιλεία.
Στην Σπάρτη το άτομο υποτάσσεται αυστηρά και ανεπιφύλακτα στο κράτος, στους νόμους, στις ανάγκες και στις επιταγές του, των πάντων προέχει το κοινό καθήκον και συμφέρον. Απόλυτη ισότητα σε δικαιώματα και περιουσία άρα ίση κατανομή γης, απαγόρευση απώλειας περιουσίας, αδύνατη η ευρεία κυκλοφορία χρήματος, συνεισφορά αναλογική για τη διατροφή και τις όποιες κρατικές ανάγκες. Απόλυτη, ισόβια εξασφάλιση του ανάπηρου γέροντα ανίκανου (ειδικά λόγω πολέμου) κλπ, τα περί Καιάδα ήταν μύθος που ίσως και να άφηναν να επικρατεί για να προσδίδει δέος και τρόμο. Όλοι υποχρεωτικά εγγράμματοι.
Ικανοί και στην θάλασσα παρότι κάπως μακρυά της. Διασημότεροι οι Αγαμέμνων – Μενέλαος – Λεωνίδας. Κλείστηκε απομονώθηκε, άξενη και φιλύποπτη καίτοι υποδέχτηκε τον προδότη της Αθήνας Αλκιβιάδη, συνάσπισε ευρύτατη συμμαχία Πελοποννήσου, ιλιγγιώδεις αποικίες, βαθύτατα θρησκευόμενοι, ποίηση – χοροί (η ποίηση πατριωτική, οι χοροί μίμηση πολεμικών ενεργειών και δράσεων). Εκεί ο Κρητικός Θαλήτας και ο Λέσβιος Τέρπανδρος. Λακεδαιμόνιοι οι ποιητές Αλκμάν, Τυρταίος. Ο ρόλος της γυναίκας ο σημαντικότερος σε όλον τον αρχαιοελληνικό κόσμο. Αγαλματίδιο πολεμιστή καταδείχνει τις δυνατότητες ενός ακατανίκητου στρατιώτη που αποκτά επιπλέον πολλαπλάσιες δεξιότητες, ταχύτητες κίνησης και αποτελεσματικότητα όταν κινήται σε φάλαγγες και σχηματισμούς, συν–ασπισμούς, γραμμές και παρατάξεις. Ένα ταχύτατα κινούμενο τέρας, σιδερένιο από κεφαλής έως ονύχων, ένα βρυχώμενο ορμητικό τανκ που δεν προλαβαίνεις ούτε να δεις, απρόσβλητο από βέλη, μάλιστα σε κρατά σε απόσταση με τα δόρατά του δεν το προσεγγίζει ο αντίπαλος.
Να φανταστούμε το μεγαλείο, τον πλούτο, τα μεγέθη της Ήλιδας αφού σ’ αυτήν υπάγεται η Ολυμπία με τα πλήθη που συγκεντρώνει όχι μόνον ανά τετραετία αλλά πολύ συχνότερα με τις προετοιμασίες των αθλητών – αποστολών – θεατών – επισκεπτών – κρατικών αντιπροσωπειών – ιερατείων. Ως σήμερα δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες, πρωτίστως επειδή ολόκληρη η περιοχή – όπως και οι αγώνες, εμπίπτουν στα περί αυστηρά απορρήτου. Οι Ολυμπιακοί αγώνες δεν είχαν το σημερινό νόημα και πολλά χάθηκαν όχι μόνον από τις σκοπιμότητες και τις συστηματικές καταστροφές μετέπειτα εχθρών και κατακτητών αλλά και ίσως επειδή ακριβώς ήταν απόρρητα, άρα σπουδαία, μοναδικά, με προεκτάσεις πάσης φύσεως αδιανόητες σε βάθος πνευματικό και διανοητικότητας.
