Η Κρύα Βρύση Αγ. Βασιλείου είναι ένα από τα 11 χωριά της Ελλάδας με την ίδια ονομασία και ένα από τα τρία της Κρήτης.
Είναι χτισμένη στους νότιους πρόποδες του Κέδρους και σε υψόμετρο 507 μ., στο 41 χλμ. από το Ρέθυμνο προς την Αγ. Γαλήνη.
Αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα Αγ. Βασιλείου με 134 κατοίκους (πάνω Κρύα Βρύση 84 και Νέα Κρύα Βρύση 50), απογραφή 2011, ενώ το 2001 ήταν Δ.Δ. Δήμου Λάμπης με 184 κατοίκους (136+48), φυσικά σήμερα είναι αρκετά λιγότεροι.
Κατοικήθηκε την Ενετοκρατία και αναφέρεται στην πρώτη απογραφή του 1583 με 337 κατοίκους, αλλά σε τέσσερις οικισμούς, Κρύα Βρύση 129, Κλαπατάς 96, Γέροντες 61 και Κάτω Κέρας 51.
Οι τρεις τελευταίοι όμως οικισμοί εγκαταλείφτηκαν την Τουρκοκρατία και το 1881 η Κρύα Βρύση ανήκει στο Δήμο Μελάμπων με 327 Χριστιανούς (δεν έμειναν Τούρκοι στο χωριό), ενώ το 1920 είχε τους περισσότερους κατοίκους 454.
Το 1928 αποτελεί κοινότητα με 423 κατοίκους και από το 1961 και μετά μαζί με τη Νέα Κρύα Βρύση μέχρι το 1998, που καταργήθηκε η κοινότητα, δίνοντας τη θέση της σε δημοτικό διαμέρισμα. Πρώτος πρόεδρος ο Σπύρος Φωτάκης (1925) και τελευταίοι οι: Μιχ. Πετρακάκης (1982-94), Γιάννης Βαβουράκης (1994-98).
Η ονομασία «Κρύα Βρύση» οφείλεται σε μία από τις 15 πηγές που βρισκόταν νότια του χωριού, με λιγοστό αλλά παγωμένο νερό.
Συμμετοχή σ’ όλους τους αγώνες
Οι Κρυοβρυσανοί έλαβαν μέρος σ’ όλους τους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας, με πρώτη αναφορά το 1822, στη μάχη στο «Κακό Ρυάκι», του αγά Χάνιαλη από τον Ασουμανή.
Το 1827 ο Μανόλης Σκούληκας με 40 άνδρες κατέλαβε το Κανλί Καστέλι, ενώ συνεχίστηκαν ο αγώνες των κατοίκων στις επαναστάσεις 1866-1900 με πολλούς ενόπλους και αρκετούς θυσιασθέντες.
Οι Κρυοβρυσανοί έλαβαν ακόμη μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους και Μ. Ασία, όπου έχασαν τη ζωή τους δύο άντρες και στην Αλβανία άλλοι δύο.
Το ολοκαύτωμα του χωριού και τα 35 θύματα
Την Κατοχή η συμμετοχή των κατοίκων στην Εθνική Αντίσταση, η περίθαλψη ανταρτών αλλά και η λανθασμένη άποψη των Γερμανών ότι η Κρύα Βρύση ήταν μέρος απόκρυψης του Κράιπε, έφερε την απάνθρωπη εκδίκηση των Γερμανών στις 22-8-1944.
Περίπου 200 πάνοπλοι Γερμανοί κύκλωσαν το χωριό και συγκέντρωσαν τους άντρες στην εκκλησία, τα γυναικόπαιδα στο σχολείο, από τα οποία ζήτησαν ν’ επιστρέψουν στα σπίτια τους, να πάρουν ότι θέλουν για τη διατροφή τους και να γυρίσουν σε δύο ώρες. Τα γυναικόπαιδα τα μετέφεραν στο Σπήλι, ενώ από τους άντρες πήραν τις ταυτότητές τους και επέλεξαν 35 για εκτέλεση, την ίδια μέρα δίπλα στο κοινοτικό κατάστημα.
Για οκτώ ημέρες λεηλάτησαν το χωριό, παίρνοντας τα πάντα, ενώ ακολούθησε η πυρπόληση των 143 οικιών και η ανατίναξή των, ακόμη και της εκκλησίας και του σχολείου.
Τα γυναικόπαιδα αναζήτησαν στέγη σε γειτονικά χωριά, ενώ για οκτώ μέρες απαγορευόταν να πλησιάσει κανένας στο χωριό, το οποίο καιγόταν, στα ερείπια του κοινοτικού γραφείου βρέθηκαν τα πτώματα των Κρυοβρυσανών παραμορφωμένα από την πυρκαγιά.
Οι 35 εθνομάρτυρες δεν υπολείπονται στον ηρωισμό και αυτοθυσία των ηρώων του Αρκαδίου κ.α., στο ίδιο μέρος της θυσίας υπάρχει σήμερα το Ηρώο τους. Μετά το ολοκαύτωμα ήρθε η προσφυγιά, ο αγώνας επιβίωσης, η ανοικοδόμηση κ.α.
Εκκλησίες-Ιερείς
1. Αγ. Νικόλαος, ενοριακή εκκλησία στο κέντρο του χωριού, κτισμένη στα ερείπια παλιάς διμάρτυρης (τ’ άλλο κλίτος Ευαγγελισμός). Η σημερινή ξαναχτίστηκε τη δεκαετία του 1950, αφού είχε καταστραφεί το 1944.
Πιθανόν επί Ενετοκρατίας ο πρώτος οικιστής του χωριού να ήταν ναυτικός-κωπηλάτης-κατεργάρης (εργαζόταν σε πλοίο-κάτεργο με κουπιά που χρησιμοποιούσαν οι Ενετοί και η ζωή του ήταν δύσκολη), να σώθηκε και ως τάμα έχτισε τον Αγ. Νικόλαο.
2. Αγ. Πνεύμα, (Κοιμητηριακός).
3. Αγ. Ευμένιος, (18 Σεπτεμβρίου), Σταυροειδής νέα εκκλησία με τρούλο, στη Νέα Κρύα Βρύση.
4. Αγ. Γεώργιος, στον παλιό οικισμό Κάτω Κέρα, που ανακαινίστηκε το 1970.
5. Αγ. Αντώνιος.
6. Αγ. Κυριακή (7 Ιουλίου), στον παλιό οικισμό Γέροντες επί Ενετοκρατίας. Ανακαινίστηκε το 1971.
7. Αγ. Γεώργιος (3 Νοεμβρίου), στο παλιό χωριό Κλαπατά 17ου αιώνα, αναστηλώθηκε τελευταία.
8. Ανάληψη στην κορυφή του Κέδρους (υψ. 1777 μ.).
9. Παναγία (Κοίμηση) στους Μεσολώβους.
Ιερείς: Ηλίας, Αντώνης, Μιχάλης, Πέτρος Βαβουράκης (μέχρι 1935, Θεόκλιτος Κυπαρίσσης, Χρήστος Χριστοφάκης, Γιάννης Τζαγκαράκης, Ηλίας Βαβουράκης (1949-1997), Λευτέρης Καβλεντάκης (1997- ).
Σχολείο-Δάσκαλοι
Το σχολείο φαίνεται να λειτουργούσε το 1881, με τη στήριξη της Ι.Μ. Πρέβελη, ενώ το 1899 αναγνωρίστηκε ως Γραμματοδιδασκαλείο και το 1901 να κτίστηκε το πρώτο κτίριο, με πρώτους δασκάλους τους Μ. Βαβουράκη, Κ. Τουρνάκη, Γ. Γαβριλάκη.
Το 1903 ο Γ. Σφηνιαδάκης έπαιρνε μηνιαίο μισθό 40 δρχ.
Ακολούθησαν οι Κώστας, Ηλίας, Μιχάλης Βαβουράκης, Μιχ. Λαγουδάκης, Αντ. Περογιαννάκης κ.α.
Το 1930 χτίζεται νέο σχολείο, το οποίο καταστράφηκε το 1944 στο ολοκαύτωμα, για να χτιστεί νέο το 1968 που λειτούργησε μέχρι το 1983 που σταμάτησε η λειτουργία του.
Το 1949-1957 δάσκαλος ο Γιώργης Παπαδάκης (από Σακτούρια), Ειρ. Πετρακάκη και Μιχάλης Σκούληκας με τη σύζυγό του Φανή Δερμιτζάκη (1957-70), Θεοχ. Δουκάκης (1970-75), Γ. Νικάκης, Κυρ. Γαλλιού, Μαρ. Γιαννακάκη, Αντ. Κουρτικάκης, Μαν. Λεβαντάκης και τελευταία η Ελένη Μπριντάκη (1981-83).
Τους περισσότερους μαθητές 58 είχε το 1959-61, στη φώτο ο Μιχ. Σκούληκας με το ένα τμήμα:
Πάνω: Λίτσα Βαβουράκη, Χρυσή Πελαντάκη, Βαρβάρα Λαγουδάκη, Φώτης Βαβουράκης, Ζαχ. Ασουμανάκη, Άννα Κανακάκη, Γιώργης Λεβεντάκης.
2η σειρά: Μιχ. Ασουμανάκης, Χρυσ. Εφεντάκη, Νικ. Βαβουράκης, Στέλλα-Μιχάλης Λαγουδάκη, Γιάννα Βαβουράκη, Γιώργης, Ασπασία Πελαντάκη, Ηρ. Βεριδάκης.
3η σειρά: Μανόλης του Μ. και Γ. Βαβουράκης, Γιάννης Λαγουδάκης, Δημήτρης Πελαντάκης, Πέτρος Βαβουράκης, Αριστείδης Λαγουδάκης, Μιχάλης Μανουσάκης, Μαρία Σαρτζετάκη, Χαρ. Βαβουράκη, Γρηγόρης και Δημ. Γαβριλάκης, Γεωργία Βαβουράκη.
4η σειρά (κάτω): Πέτρος και Μιχ. Βαβουράκης, Γιώργης Ραδαμνάκης, Γιώργ. Κανακάκης, Επιμεν. Ροδαμνάκης, Νικ. Λαμπάκης, Στέλλα Βαβουράκη, Μαρία Φωτάκη, Αγνή Βεριδάκη, Μαρία, Αθηνά Κανακάκη, Καλλιόπη Λαμπάκη.
Προσωπικότητες του χωριού
Γιάννης Ασουμανάκης (1780-1877), πήρε μέρος σε πολλές μάχες, έχοντας πρωταγωνιστικό ρόλο το 1822 στη μάχη στο «Κακό Ρυάκι», σκοτώνοντας τον αγά Χάνιαλη και παίρνοντας ως έπαθλο τη φοράδα του και το σπαθί του. Το κατόρθωμα αυτό έμεινε στην ιστορία.
Αδάμης Βαβουράκης (1869-1945), Διέπρεψε ως οπλαρχηγός σ’ αρκετές μάχες, το 1896, αργότερα εκλέχτηκε τρεις φορές βουλευτής κρητικής πολιτείας.
Γιάννης Βαβουράκης (1856-1940), οπλαρχηγός το 1897, παίρνοντας μέρος σε διάφορες μάχες. Διετέλεσε φρούραρχος της επαρχίας και δήμαρχος Μελάμπων.
Εκτός από τους αναφερθέντες Βαβουράκηδες σπουδαίοι αγωνιστές ήταν και οι: Μανόλης, Μιχάλης, Στυλιανός, Νίκος και Κώστας.
Μανόλης Βαβουράκης, διαπρεπής οφθαλμίατρος στην Αθήνα.
Μιχάλης Βαβουράκης, ναυπηγός-στέλεχος ναυτιλιακών εταιρειών.
Γιώργης Ι. Γαβριλάκης (1882-1973), φοίτησε στο σχολαρχείο Αγ. Πνεύματος, υπηρέτησε ως δάσκαλος και αργότερα κατατάχτηκε στη Χωροφυλακή φτάνοντας στο βαθμό του υποστρατήγου.
Γιώργης Γαβριλάκης ή Κατεργάρης (1846-1941), αγωνιστής, σκοτώνοντας τα 1878 στο Κλήμα το διαβόητο Χουσεΐν Τζιβιτζή, παίρνοντας το βαθμό του χιλίαρχου.
Μανούσος Κατεργάρης-Μανουσάκης (19ος αιώνας), αρχηγός των Κρυοβρυσανών σε πολλές μάχες από το 1866-1867, όπως και ο αδελφός του Ζογλός που σκοτώθηκε στη μάχη των Καμαρών το 1867. Ήταν οργανωτικός με σημαντική δράση, για το λόγο αυτό ήταν στο στόχο των Τούρκων.
Έφερε το επίθετο Κατεργάρης, γιατί ήταν απόγονος εργαζόμενου με αγγαρεία σε ενετικά πλοία «Κάτεργα» ως Κωπηλάτης και απελευθερώθηκε. Για ν’ αποφύγει την οργή των Τούρκων από Κατεργάρης, ονομάστηκε από Μανούσος-Μανουσάκης.
Οι Μανουσάκηδες εκτός Κρύας Βρύσης, πήγαν σε Αποδούλου και Λοχριά.
Ειρήνη Λαγουδάκη, χημικός και γενική διευθύντρια Χημείου του Κράτους.
Δήμος Λαγουδάκης (1927-2009), υπηρέτησε στη Στρατολογία φτάνοντας το βαθμό υποστρατήγου.
Κωνσταντίνος Μανουσάκης-Κρυοβρυσανάκης (1825), κυνηγημένος από τους Τούρκους για τη δράση του, γύρω στο 1875 πήγε με τη γυναίκα του Αικατερίνη και τα παιδιά του στη Γαύδο. Εκεί έμεινε λίγα χρόνια, αποκτώντας άλλα δύο παιδιά. Γύρω στο 1880 ήρθε στη Λοχριά, τόπο καταγωγής της γυναίκας του και από Μανουσάκης, επονομάστηκε Κρυοβρυσανός-άκης.
Από τα οκτώ παιδιά του, τα 70 εγγόνια και τα 250 δισέγγονα, οι απόγονοί του Κρυοβρυσανάκηδες ξεπερνούν τους 1.200, ενώ 15 εγγόνια του έπεσαν υπέρ πατρίδας.
Γιώργης Μαυροτσουπάκης, καθηγητής με σημαντική προσφορά στην ιστορία και παράδοση, ιδιαίτερα στον τόπο του.
Θεόδωρος Πελαντάκης (1940), φιλόλογος-λυκειάρχης και προϊστάμενος Β’θμιας Εκπαίδευσης. Αρθρογράφος και συγγραφέας με πολύτιμη προσφορά στην εκπαίδευση, στην ιστορία κ.α.
Στυλιανή Πετρακάκη, ηρωίδα του πολέμου και της ζωής χάνοντας τέσσερις γιους της (ένα στην Αλβανία και τρεις στο ολοκαύτωμα), έμεινε χωρίς σπίτι και υπάρχοντα.
Άντεξε όμως, πάλεψε δίνοντας δύναμη στα άλλα πέντε παιδιά της και τα εγγόνια της.
Τι έχουν να πουν σ’ αυτή τη μάνα και στις άλλες μάνες οι Γερμανοί του σήμερα, αλλά και οι απαγωγείς του Κράιπε.
Ένα ανάλογο Ηρώο πρέπει να στηθεί, δίπλα σ’ αυτό των 35 για τις γυναίκες αυτές.
Μιχάλης Σκούληκας (1929-1998), δάσκαλος-διευθυντής Α’θμιας Εκπαίδευσης (1983-88) και πρόεδρος πολιτικών συνταξιούχων (1996-98).
Μιχάλης Σκούληκας, φιλόλογος-γυμνασιάρχης και συγγραφέας.
Γιάννης Ε. Φωτάκης, πολιτικός μηχανικός, νομάρχης Ρεθύμνου το 1994.
Σπύρος Φωτάκης, εισαγγελέας Εφετών.
35 Εθνομάρτυρες πλήρωσαν με τη ζωή τους τη μανία του κατακτητή στις 22-8-1944.
Πολιτιστικός Σύλλογος-Αξιοθέατα
Η ίδρυση του Πολιτιστικού Συλλόγου Κρύας Βρύσης το 1978, με πρώτο πρόεδρο το Μανόλη Λεβεντάκη, έδωσε άλλη ζωντάνια στο χωριό με τις διάφορες εκδηλώσεις που διοργάνωνε.
Στις φυσικές καλλονές είναι οι 15 πηγές, τα έξι σπήλαια (Σπήλιοι, Χαϊνότρυπα, Εντιχτή, Καλογέρου, Κατουρητής, Γαλήνη).
Ιδιαίτερα ακόμη το οροπέδιο στις «Βανιάκες» και ο καταρράχτης «Ρέχτας» από τους ωραιότερους και μεγαλύτερους στην Ελλάδα, ιδανικός για αναρρίχηση, αλλά και το φαράγγι της «Γρε Δάφνης».
Παλιότερα λειτουργούσαν στην περιοχή ο «Μαναστηρικός» (ανήκε στον Αι Γιώργη Κάτω Κέρας), στον Ακουμιανό Ποταμό, ο μύλος του «Καλλέργη» και ο «Βαβουριανός».
Τέλος ο τεράστιος βράχος ο «χάρακας» νότια του χωριού.
Μέχρι τη δεκαετία του 1950 λειτουργούσαν στο χωριό, κατά διαστήματα εννέα φάμπρικες, ενώ σήμερα λειτουργεί το Συνεταιριστικό Ελαιουργείο.
Μεγάλη πληγή για το χωριό οι συχνοί δυνατοί βοριάδες και ιδιαίτερα οι καταστροφικές πυρκαγιές.
Οικογένειες
Αλεξανδράκη, Ασουμανάκη, Βαβουράκη, Βεριδάκη, Γαβριλάκη, Κανακάκη, Καμπουράκη, Κορναράκη, Λαγουδάκη, Λαμπάκη, Λεβεντάκη, Μανουσάκη, Μαυροτσουπάκη, Νικολακάκη, Παττακού, Πελαντάκη, Πετρακάκη, Πιτσιδιανάκη, Ροδαμνάκη, Σαρτζετάκη, Σκούληκα, Φωτάκη, Ψυχαράκη.
Πηγές: «Χωριά Αγ. Βασιλείου» 2011, Συλλογική Εργασία «Κρύα Βρύση» 2013, Συλλογική Εργασία «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης» 1993 Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη και πληροφορίες από Θεόδωρο και Δημήτρη Πελαντάκη.
Η Κρύα Βρύση με θέα το Κέδρος και το Λιβυκό
Ο διευθυντής Μ. Σκούληκας το 1960-61 με τους 30 από τους 58 μαθητές του σχολείου
Ο Αγ. Νικόλαος με το Ηρώο Πεσόντων
Η αίθουσα των 35 εθνομαρτύρων
Ο καταρράχτης Ρέχτα
Η Νέα Κρύα Βρύση
