Η Αρχοντική βρίσκεται ανατολικά του ποταμού Μουσέλα, μόλις 18 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε ύψος 180 μ., στα σύνορα με τον Ν. Χανίων. Σήμερα έχει 244 κατοίκους (απογραφή 2011), έναντι 268 του 2001.
Ονομασία
Η ύπαρξη του χωριού είναι σίγουρα από την εποχή της Ενετοκρατίας (1212-1669) και ονομαζόταν Αρκούδαινα (επειδή στην περιοχή λατρευόταν παλιά η θεά Άρτεμη, που είχε ως αγαπημένο της ζώο την αρκούδα (άρκτο). Το 1583 αναφέρεται ως Αρκούδαινα με 435 κατοίκους. Σύμφωνα όμως με μια άλλη παράδοση στο χωριό ζούσε μια αρχόντισσα, η οποία βοηθούσε τους επαναστάτες κατά των Τούρκων.
Οι Τούρκοι τη συνέλαβαν και την ανάγκασαν να χορεύει πάνω σε ρόβι, για να γλιστρά, να πέφτει και να την κοροϊδεύουν, λέγοντας: «Σαν την αρκούδα, χορεύεις» έτσι παρέμεινε να ονομάζεται το χωριό Αρκούδαινα. Το 1928 όμως σ’ ανάμνηση της αρχόντισσας αυτής μετονομάστηκε σ’ Αρχοντική.
Ιστορία
Η Αρχοντική είναι γνωστή από τα Ενετικά Χρόνια, όπως μαρτυρούν τα κτίσματά της: το φρούριο του Κούλε με τις πολεμίστρες, οι παλιές εκκλησίες, το κάστρο Καμπάλη, βυζαντινά κτίρια κ.α.
Οι περισσότεροι κάτοικοι της ήταν κολίγοι του Ενετού τσιφλικά Κάρταλη, που έγινε αρχηγός του χωριού, αφού αλλαξοπίστησε όταν ήρθαν οι Τούρκοι το 1646.
Το 1823 στην Αρκούδαινα έγινε η Γενική Συνέλευση μετά από πρόσκληση του αρμοστή Κρήτης Μανόλη Τομπάξη, με την παρουσία 45 πληρεξουσίων της Κρήτης, με σκοπό να ψηφίσουν νέο πολίτευμα, για την ανασυγκρότηση της Κρήτης.
Όμως το 1828 οι Τούρκοι για να εκδικηθούν το θάνατο του Αγριολίδη της Μεσαράς, ήρθαν στο επαναστατικό χωριό και έβγαλαν από την εκκλησία της Παναγίας 90 άοπλους Χριστιανούς και τον παπά και τους έσφαξαν.
Νέες σφαγές και καταστροφή
Το 1866 οι Τούρκοι έσφαξαν ακόμη 20 κατοίκους, ενώ το 1897 κατέστρεψαν όλο το χωριό. Το 1881 ανήκε στο δήμο Αργυρούπολης με 424 κατοίκους. Τέλος στις 26-8-1944 οι Γερμανοί συνέλαβαν 21 χωριανούς και τους οδήγησαν στις φυλακές Αγιάς, για την αντιστασιακή τους δράση.
Εκκλησίες-σχολείο
Οι εκκλησίες του χωριού είναι απόλυτα συνδεδεμένες με το σχολείο, όπως και οι παπάδες με τους δασκάλους. Στο χωριό υπάρχουν οι εκκλησίες:
1) Γέννηση Θεοτόκου (ενοριακή με τέμπλο του 1915), που είχε μετατραπεί σε τζαμί επί Τουρκοκρατίας.
2) Άγιος Γεώργιος (παλιά ενετική).
3) Άγιο Πνεύμα.
4) Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και εξωκλήσια Μεταμόρφωση, Άγιος Γεώργιος.
Το 395-823 η ενορία ανήκει στην Επισκοπή Λάμπης (Αργυρούπολη), το 961-1645 στην Επισκοπή Καλαμώνος (έδρα Μεγάλη Επισκοπή), το 1645-1898 στην Επισκοπή Ρεθύμνης και από το 1838 στην Επισκοπή Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου.
Οι πρώτοι 10 δάσκαλοι
Το 1800 στην Αρκούδαινα κατοικούσαν 105 τούρκικες οικογένειες και μόνο πέντε χριστιανικές, ενώ το 1860 οι χριστιανοί αυξήθηκαν σε 25 οικογένειες, έχοντας ως πρώτο δάσκαλο και ιερέα τον Μανόλη Παπαδάκη, με 15 μαθητές και για σχολείο είχε το σπίτι του. Στο χωριό υπήρχαν τρεις εκκλησίες (χωρίς κωδωνοστάσια), ενώ οι Τούρκοι είχαν τζαμί και πύργο.
Δεύτερος δάσκαλος ήταν ο Αναγνώστης Στρατουδάκης (ως σχολείο την εκκλησία της Παναγίας), ακολούθησε ο αυτοδίδακτος δάσκαλος από το χωριό ο Θανάσης Τζανακάκις.
Στη συνέχεια ο αναγνώστης Μανόλης Λαφάσης (σπίτι του) ο οπλαρχηγός και αυτοδίδακτος δάσκαλος Κώστας Περιστέρης (για σχολείο την Παναγία).
Μετά το 1866 δάσκαλος ο τελειόφοιτος Γυμνασίου Μανόλης Μοράκις (στην εκκλησία Αγ. Πνεύματος) και ο πρώτος δάσκαλος που διορίστηκε ο Στάθης Γκαγκαουδάκις, απόφοιτος Ελληνικού Σχολείου (εκκλησία Αγ. Ιωάννη) και οι δύο ήταν χωριανοί.
Το 1872 οι χριστιανικές οικογένειες έγιναν 50 και οι Τούρκικες 35, με την κοινοτική επιτροπή ν’ αναθέτει στον Ελληνοδιδάσκαλο Γιάννη Τσουδερό (από Ασώματο) τη διδασκαλία των μαθητών (στην εκκλησία Αγ. Πνεύματος).
Άλλοι δάσκαλοι Στέλιος Φωτάκης (Μέλαμπες), ενώ με την άφιξη του Πρίγκιπα Γεωργίου διορίστηκε ο Στυλιανός Κασωτάκης (Αργυρούπολη) απόφοιτος Ελληνικού Σχολείου που δίδαξε στο πρώτο κτίριο που χτίστηκε γύρω στα 1895. Το 1930 ιεροδιδάσκαλος ήταν ο Ιωάννης Σκαντζιδάκης, ενώ το τελευταίο σχολείο 2/θέσιο χτίστηκε το 1958.
Το σχολείο αρχές του 2000, συγχωνεύτηκε με το 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Επισκοπής, το οποίο το 2012-2013 είχε 116 μαθητές.
Οι 26 μαθητες του 1979-80
Το Σχολείο Αρχοντικής έφτασε τη δεκαετία του 1950 τους 100 και πλέον μαθητές. Το σχολικό έτος 1979-80 με δάσκαλο τον Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη φοιτούσαν οι παρακάτω 26 μαθητές:
Α’ τάξη (9): Αναστ. Γεωργίου, Μαν. Δαλιεράκης, Ζαφείρω Καλούδη, Νικ. Κιμιωνής, Ιωάν. Κολομβοτζάκη, Βαγγ. Μαραγκουδάκης, Σήφης Ρεϊζάκης, Βαγγ. Σελιανάκης, Ανδρ. Τζιράκης.
Β’ τάξη (2): Μαλάμω Κολομβοτζάκη, Νικηφόρος Πετράκης.
Γ’ (3): Γ. Γεωργίου, Ζαμπία Δαλιεράκη, Γ. Κιμιωνής.
Δ’ (5): Γ. Γκαγκαουδάκη, Γιώργης και Στέλιος Καλούδης, Ευστ. Μαμαλάκη, Μαρία Μαραγκουδάκη.
Ε’ (6): Στ. Βισταγιανάκη, Αικ. Βοσκάκη, Μ. Βρανάκη, Μανόλης Μοράκης, Χαρίλαος Ρινάκης, Χαρ. Σπυριδάκης.
Στ (1): Ιωάννης Ρινάκης.
