Βρίσκεται 15 χλμ. δυτικά του Ρεθύμνου και 1,5 χλμ. από τον Αγιασμάτσι, σ’ ένα λόφο με υψόμετρο 270 μ., μεταξύ τριών ποταμών (Βιτάλη, Νεραντζέ και Πετρέ). Τα νερά των ποταμών κινούσαν παλιά έξι μύλους (Τζιτζιφές, Γερτός, Κολιός, Νεραντζές, Σταογιάννης, Κομνίσκος).
Αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Ρεθύμνου με 222 κατοίκους (απογραφή 2011), ενώ το 2001 ανήκε στο Δήμο Νικηφόρου Φωκά με 201 κατοίκους.
Οι εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι του το 2014 ήταν 232.
Ίδρυση - ονομασία
Σύμφωνα με την παράδοση, το χωριό, αλλά και ο τέως Δήμος Νικηφόρου Φωκά, οφείλουν το όνομά τους στο πιο πάνω περιστατικό: όταν τον Μάρτιο του 961 μ.Χ. ο Νικηφόρος Φωκάς άλωσε τον Χάντακα που κατείχαν οι Άραβες Σαρακηνοί, ολοκλήρωσε την απελευθέρωση της Κρήτης με την εκκαθάριση της ενδοχώρας. Μία νύχτα στρατοπέδευσε στον στρατηγικής σημασίας λόφο «Νικηφόρος» που πήρε απ' αυτόν, το όνομά του. Τότε είχε καταλάβει μαζί με τον παρακείμενο λόφο «Ντάμπιες», ύστερα από μάχη. Όταν ξημέρωσε, κάποιος από τους επιτελείς του τον ρώτησε: «Πώς περάσατε τη νύχτα σας, Στρατηγέ;» και αποκρίθηκε «Καλόν νύκτιον επέρασα!». Έτσι το χωριό ονομάστηκε «Καλονύκτη» και ο μετέπειτα Βυζαντινός αυτοκράτορας θεωρείται ο ιδρυτής του χωριού, όμως υπάρχει και η άποψη ότι το χωριό προϋπήρχε και είχε την ονομασία Λεβεντοχώρι.
Ενετοκρατία (1212-1669)
Η θέση Κουμαρέ, το 1633, ήταν το σημείο επιτήρησης των βορείων παραλίων του διαμερίσματος Ρεθύμνου από πέντε φρουρές, των χωριών Καλονύκτη, Αγίου Ανδρέα, Άνω Βαλσαμονέρου, Μονοπαρίου και Παλαιλίμνου με καπετάνιο το Μιχελή Λίτινο, σύμφωνα με έκθεση του Ενετού επιθεωρητή της πολιτοφυλακής Κρήτης, Νίκολα Γκοσάλντο.
Επίθετα κατοίκων την περίοδο της Ενετοκρατίας ήταν: Βελονάς, Γιαλούρης, Γοργόστρης, Καλονάς, Κακάβελας, Κιότζας, Παγάς, Τσικαλόπουλος, Σανγκουϊνάτσος κ.α.
Σώζονται από την περίοδο αυτή ενετική γέφυρα, η Βίγλα με σπάνιο κυκλικό κτίσμα κ.α.
Το 1583 είχε 82 κατοίκους.
Τουρκοκρατία
Στην απογραφή του 1834 είχε έξι χριστιανικές και πέντε τούρκικες οικογένειες, ενώ το 1894 είκοσι χριστιανικές και τέσσερις τούρκικες.
Το 1879 εντάσσεται στον Δήμο Ρουστίκων και το 1899 στον Δήμο Ατσιποπούλου. Το 1913 και το 1920 απογράφεται στον αγροτικό Δήμο Παλαιλίμνου, μαζί με το Μετόχι Μονής Προφήτη Ηλία και το Μύλο. Το 1925 αποσπάται από την κοινότητα Ρουστίκων και γίνεται έδρα κοινότητας, στην οποία προσαρτήθηκαν και τα χωριά Παλαίλιμνος και Σαϊτούρες. Το 1927 οι Σαϊτούρες και το 1928 η Παλαίλιμνος, αποσπώνται διαδοχικά από την κοινότητα. Το 1997 εντάχθηκε στον Δήμο Νικηφόρου Φωκά ως δημοτικό διαμέρισμα και το 2010 στο Δήμο Ρεθύμνης, ως δημοτικό διαμέρισμα της Δημοτικής Ενότητας Νικηφόρου Φωκά.
Συμμετοχή σ' όλους τους αγώνες
Στην περιοχή έγινε η μεγάλη νικηφόρα μάχη κατά των Τούρκων στις 17 Ιουνίου 1821.
Στις Κρητικές Επαναστάσεις από το 1866 έως το 1897 εφονεύθησαν 21 Καλονυχτιανοί, οι οποίοι ήταν Γαλεροί, Ηλιάκηδες, Κουνενίδηδες, Μαθιουδάκηδες, Πατσουμάδες και Φοβάκηδες.
Σ' αυτούς τους αγώνες διακρίθηκε ο πεντακοσίαρχος Χαλίκης ή Ηλιάκης Γεώργιος, συμμετέχοντας σε νικηφόρες μάχες του Καλονύκτη στις 9 Δεκεμβρίου 1868 και της Ζάρας τη Βρύση στις 4 Μαρτίου 1878. Το 1890 ο αλευρομυλωνάς Λαμπρινός Γάσπαρης έκλεψε, με τη θέλησή της, τη συγχωριανή του Αντιλέ, την πανέμορφη κόρη του λοχία Χωροφυλακής, Χασάν Τουρκαμετάκη, την έκαμε χριστιανή με το όνομα Ειρήνη και έφυγαν για τη Λικοτιναρά Αποκορώνου. Για εκδίκηση ο Τουρκαμέτης με τη συμμορία του έσφαξαν τρεις χριστιανούς, ανάμεσα και ο Μανώλης Ηλιάκης, που ήταν επίσης μυλωνάς, στου Σταογιάννη τον νερόμυλο.
Στις 8 Ιουλίου 1896 διεξάγεται και άλλη νικηφόρα μάχη στο Νικηφόρο και στις Ντάμπιες, στο κίνημα του Θερίσου το 1905, συμμετείχαν τα αδέρφια Ιωσήφ και Στυλιανός Γαλερός του Ανδρέα και στο Μακεδονικό Αγώνα, ο Σταυρουλάκης Σταυρούλης.
Μεγάλος πρωταγωνιστής ο Στυλιανός Γαλερός
Στους Βαλκανικούς πολέμους διακρίθηκε ο οπλαρχηγός Γαλερός Στυλιανός του Ανδρέα, ο οποίος με σώμα 44 ανδρών, ανάμεσά τους και οι Γαλερός Παντελής και Ηλιάκης Γιάννης και 19 ακόμα Ρεθεμνιώτες, συνέβαλε στην απελευθέρωση της Χειμάρρας Βορείου Ηπείρου. Παραπλεύρως του Παλαιοντολογικού Μουσείου στο Ρέθυμνο, υπάρχει οδός εις μνήμην του οπλαρχηγού Γαλερού.
Σε άλλες απελευθερώσεις, στη Νότια Ήπειρο έδρασε ο καπετάν Πατράκης Ιωάννης ή Πατρογιάννης με σώμα εννέα ανδρών, ανάμεσά τους ο Μαραγκουδάκης Κωστής ή Μπουφαλάτσος, στη Χίο ο Σταυρουλάκης Ευστράτιος του Ιωσήφ με το σώμα του Πέρρου Γεωργίου και στη μάχη της Τζουμαγιάς εφονεύθη ο Γαλερός Γρηγόρης, το όνομα του οποίου αναγράφεται σε ηλεκτρονικό μνημείο πεσόντων, κατά αλφαβητική σειρά, στην κεντρική πύλη του Πενταγώνου.
Κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο εφονεύθησαν τα αδέρφια Γεώργιος και Μιχαήλ Γαλερός του Θεοδοσίου και οι Ηλιάκηδες Γιώργης του Εμμανουήλ και Εμμανουήλ του Μιχαήλ. Στον ίδιο πόλεμο έλαβε πολεμικό σταυρό Γ' τάξης ο λοχίας Μαθιουδάκης Ηλίας του Γεωργίου.
Κατά τη Βενιζελική ανταρσία της 21ης Νοεμβρίου 1921 κατά της κυβέρνησης που προέκυψε από τις εκλογές της 1/14 Νοεμβρίου 1920, σε μάχη που έγινε στο Καλονύκτη, εφονεύθη ο ιερομόναχος του Μοναστηρικού Μετοχίου Γρυντάκης Ιωαννίκιος. Κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία εφονεύθησαν οι Ευπρέπιος Γαλερός, Ηλιάκης Πολυχρόνης, Μαθιουδάκης Ανδρέας και τα αδέρφια Λευτέρης και Κωστής Σταυρουλάκης του Σταυρούλη.
Κατά την εισβολή των Γερμανών στην Αθήνα εφονεύθη ο Γιουλούντας Πέτρος, ενώ ως ομαδάρχες του χωριού κατά την Εθνική Αντίσταση διακρίθηκαν οι Γεώργιος Γαλερός του Ιωάννου και Ευάγγελος Ηλιάκης του Εμμανουήλ.
Τέλος στον εμφύλιο εφονεύθη ο Ιωάννης Γαλερός του Στυλιανού στην Αθήνα και στην Κίσσαμο εφονεύθη ο Ιωάννης Γασπαράκης του Εμμανουήλ, αλλά και ο στρατιώτης Αετός Σταυρουλάκης του Ιωάννου στη Μακρακώμη και στον ίδιο πόλεμο διεκρίθησαν με μετάλλια οι χωροφύλακες Σταυρουλάκης Γεώργιος του Ευστρατίου και Σουχλάκης Ευπρέπιος.
Πρόσωπα που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
Γαλερός Βασ. Ανδρέας: Τέως περιφερειακός και νομαρχιακός σύμβουλος.
Γαλερός Ανδ. Γεώργιος: ιατρός.
Γαλερός Σπυρ. Ιωάννης: Βετεράνος αμερικανικού στρατού.
Γαλερός Βασ. Ιωσήφ: λαουτιέρης με το δίσκο «Βαρύ 'ναι το παράπονο».
Γαλερός Παντ. Σπυρίδων: πρωτοχορευτής Ομίλου Βρακοφόρων.
Γαλερού Χαρ. Βικτωρία: εκδότρια του περιοδικού «Τηλέραμα».
Γαλερού-Πουρνάρα Χαρ. Ειρήνη: εκδότρια του περιοδικού «Ιστορία Εικονογραφημένη», «Επίκαιρα», εγκυκλοπαίδεια κ.α.
Γαλερού Γ. Ιουλία: δικηγόρος.
Γαλερού-Ηλιάκη Μαρία: πρόεδρος κοινότητας, από τις πρώτες στη χώρα.
Γαλερός Στυλιανός: (1878-1934) ο οπλαρχηγός.
Γασπαράκη Δημ. Φερενίκη: ιατρός.
Γάσπαρης Ηλ. Ιωάννης: καθηγητής.
Γιουλούντας Γ. Ιωάννης: υποστράτηγος χωροφυλακής.
Ηλιάκης Μιχ. Αριστείδης: υποναύαρχος του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ.
Ηλιάκης Ευαγγ. Εμμανουήλ: αρχιτέκτονας.
Παπαδογιάννης Ανδρέας: ιδρυτής Εκπολιτιστικού Συλλόγου Καλονυχτιανών Αττικής «Παναγία η Καλονυχτιανή».
Σταυρουλάκη Ευστρ. Ελβίρα και Όλγα: υπάλληλοι νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» με πολύτιμη προσφορά στον τόπο τους.
Σταυρουλάκη Ευστρ. Φωτεινή: μαία νοσοκομείου Ρεθύμνου, με σημαντική δραστηριότητα.
Σταυρουλάκης Ιωαν. Εμμανουήλ: ταξίαρχος πεζικού Π.Δ. και ποιητής.
Στυρουλάκης Ευστρ. Ευάγγελος: αρεοπαγίτης επί τιμή.
Σταυρουλάκης Στρατής (τραπεζιτικός) με μεγάλη προσφορά στην ιστορία και παράδοση του τόπου.
Εκκλησίες - ιερείς
Η ενορία Καλονύκτη υπάγεται στη Β’ αρχιερατική Περιφέρεια της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Στην ενορία ανήκει και ο οικισμός της Παλαιλίμνου.
Υπάρχουν οι εξής ιεροί ναοί:
Γέννησης της Παναγίας (8 Σεπτεμβρίου): Είναι η θαυματουργός και πολιούχος εκκλησία, ενετικής περιόδου, διατηρητέα και βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Πιστεύεται ότι κτίστηκε από τον Ιωάννη τον Ξένο, την ίδια περίοδο με την Παναγία των Μυριοκεφάλων. Έχει σκαλιστή αγιογράφηση, αναγεννησιακή αρχιτεκτονική και σύγχρονο πέτρινο τέμπλο. Πάνω από τη δυτική πόρτα είναι ένα κυκλικό παράθυρο όπου υπήρχε σμήνος μελισσών που επιτίθονταν στους Τούρκους, όταν έρχονταν στο χωριό με κακό σκοπό. Η παράδοση αναφέρει επίσης, ότι την οθωμανική περίοδο, μπήκαν οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν. Πήραν μια βαριά και χτύπησαν την Αγία Τράπεζα. Το σημάδι του χτυπήματος υπάρχει και σήμερα. Με το κτύπημα ωστόσο, πετάχτηκαν σπίθες που έκαψαν έναν από τους Τούρκους, ενώ παράλληλα μια μεγάλη μέλισσα εμφανίστηκε στο καμπαναριό. Οι Τούρκοι φοβήθηκαν και έφυγαν, χωρίς να πειράξουν την εκκλησία.
Μιχαήλ Αρχάγγελος: Παλιό εκκλησάκι, καθολικού ρυθμού και ανήκε στο συγκρότημα του «Μοναστηρικού Μετοχίου». Είναι η παλιά μονή Ασωμάτων, κτίσμα του 17ου αιώνα, όπου σώζονται ερείπια των κελιών του και στις απογραφές από το 1913 έως το 1925 αναφέρεται ως Μετόχι Μονής Προφήτη Ηλία, με διαμένοντες μοναχούς.
Άγιος Αντώνιος: Χτίστηκε το 1965 από τον Ευάγγελο Ηλιάκη του Εμμανουήλ, πάνω στα ερείπια παλαιάς εκκλησίας.
Άγιος Νικόλαος: ανοικοδόμηση παλαιού ναού από τους αδερφούς Γιαννούλη, στη θέση Λιβάδια.
Άγιος Νεκτάριος: οικοδομήθηκε από τη Μαρία Γαλερού-Τράγκα.
Άγιος Ανδρέας ο Κρήτης (4 Ιουλίου): Γεννήθηκε στη Δαμασκό και ήταν άλαλος μέχρι επτά ετών, όταν όμως κοινώνησε των Αχράντων Μυστηρίων απέκτησε τη φωνή του.
Εκάρη μοναχός και στάλθηκε το 381 να μεταφέρει στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο την ομολογία της πίστεως, μετά τη Στ’ Οικουμενική Σύνοδο.
Αρχές του 5ου αιώνα έγινε Αρχιεπίσκοπος Κρήτης, οργανώνοντας την εκκλησία της, ενώ ασχολήθηκε και με την υμνογραφία, έργο του ο «Μεγάλος Κανόνας».
Πέθανε στο πλοίο και τάφηκε στο ναό Αγ. Αναστασίας Ερεσού Λέσβου.
Ο κτήτορας του ναού είναι ο Ανδρέας Β. Γαλερός.
Αγία Παρασκευή: επανοικοδόμηση του ναού, σε ρυάκι, στη θέση Τζιτζιφέ, από το Γαλερό Ανδρέα του Ιωσήφ.
Αγία Κυριακή: πετρόκτιστο εξωκκλήσι, βρίσκεται στο Αγιασμάτι και θεμελιώθηκε τη μέρα της εορτής της, στις 7 Ιουλίου 1920, όταν τεράστια φίδια τυλίχτηκαν στα πόδια βοδιών που αλώνιζαν και κάηκαν στάχυα, ως θεία τιμωρία των γεωργών που περιφρόνησαν την Αγία. Λειτουργείται από τον εφημέριο Γωνιάς, όπου ανήκει ενοριακά η εκκλησία.
Άγιος Στέφανος: ενετικής περιόδου κα μονόχωρη εκκλησία, ανακαινισμένη το 1861. Βρίσκεται στη θέση Ελληνικά, πλησίον του μετοχίου Δαμανάκηδων ή Μπουφαλάτον. Πιθανόν να είναι ο Μύλος που αναφέρεται στις απογραφές από το 1913 ως 1925, ως κατοικήσιμος.
Ιερείς
Αγαθάγγελος Βενάρδος αρχιμανδρίτης Προφήτη Ηλία Ρουστίκων, Δρανδάκης Ιωάννης από Ζουρίδι, Πετσάς Ευμένιος, Γερακάρης Ισίδωρος, Γαβαλάς Νικόλαος, Ριτζάκης Στυλανός (Αγ. Ανδρέας) Φραντζεσκάκης Ιωάννης (Φραντζεσκιανά Μετόχια), Μανουσάκης Γεώργιος (Γωνιά).
Σχολείο-Δάσκαλοι
Από το 1866-1920 οι μαθητές Καλονυκτίου πηγαίνουν στο σχολείο Ρουστίκων και Αγ. Κωνσταντίνου.
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1918 και το κτίριο χτίστηκε το 1925.
Δάσκαλοι που δίδαξαν ήταν οι: Βερνάδος Αγαθάγγελος (αρχιμανδρίτης πρ. Ηλία Ρουστίκων), Χαλκιαδάκη Μαρία (Ατσιπόπουλο 1933-40) έχοντας τους περισσότερους μαθητές το 1936 που ήταν 62 (μαζί με Παλαίλιμνο), Καμπουράκη Αργυρώ (από Μαρουλά 1940-1946), Χιονιά Ελένη (Ανω Βαλσαμόνερο 1946-60), Γαλερού Εμμ. Ελευθερία (από Καλονύκτη 1960-62), Παναγιωτάκη Ασπασία (1962-65 πηγαινοερχόταν με το γάιδαρο στο χωριό της τα Ρούστικα).
Φραπούτη, Παπουτσιδάκης Μανόλης (1968-72), Ανδρουλιδάκης Στέλιος (Κ. Βαλσαμόνερο (1972-83), Καπετανάκης Ν., Δημητράκης Γ., Χατζηδάκης Χαράλαμπος (1984-86), Λαγκουβάρδος Μανόλης, Λαχνιδάκης Γιάννης, Ζαχαροπούλου Βασιλική, Λιονή Χ. Μαυράκη, Γεωργόπουλος Μιχαήλ.
Το 2011 το σχολείο συγχωνεύτηκε από το 6θέσια Γωνιάς, ενώ από το 2005 λειτουργεί 1θέσιο νηπιαγωγείο.
Σχολικό έτος 1973-74
Με δάσκαλο το Στέλιο Ανδρουλιδάκη και τους 38 μαθητές του, στη φώτο:
ΠΑΝΩ: Καλλιτσουνάκη Μαρία, Αμαλία, Γεωργία, Γιουλούντα Κατερίνα, Γαλερού Ερασμία, Γαλερός Δημήτρης, Σταυρουλάκης Στρατής, Μανόλης, Γαλερός Γιάννης, Καλλιτσουνάκης Γιάννης, Γαλερού Φανή, Σουχλάκης Μανόλης, Σταυρουλάκη Φανή, Σουχλάκη Γεωργία, Καλλιτσουνάκη Μαρία, Σοφία, Πατράκη Αρχοντούλα, Καλλιτσουνάκης Μιχάλης, Γαλερού Κατερίνα, Σήφης, Χρυσούλα, Γιουλούντα Ευαγγελία, Γαλερού Κατερίνα, Καλλιτσουνάκης Μαρία, Μαθιουδάκη Ελένη, Δέσποινα, Ηλίας, Καλλιτσουνάκη Ανδρονίκη, Γαλερού Βασιλεία, Μαθιουδάκης Μανόλης, Ηλιάκης Περικλής, Μιλτιάδης, Ιουλία, Γαλερού Ιουλία, Τζαγκαράκη Ευθυμία, Στυλιανός, Καλλιτσουνάκης Μανόλης, Μιχάλης.
Αθλητισμός
Ο Α.Π.Σ. Καλονύκτη ιδρύθηκε το 1993 από τους Σταύρο Καλλιτσουνάκη (προς τιμήν του, το γήπεδο πήρε το όνομά του), ήταν και ο πρώτος αρχηγός της ομάδας), Ανδρέα Γαλερό (πρώτος πρόεδρος), Αντώνη Κλαπάκη, Μιχάλη Καλλιτσουνάκη, Γιάννη Διονυσάτο, Στέλιο Πατράκη κ.α.
Πήρε μέρος στα τοπικά πρωταθλήματα από το 1994-2013 ενώ το 1997-98 και 2008-2009 στην Α’ Κατηγορία.
Κατέκτησε δύο τίτλους 1994 Γ’ τοπικού και 1997 Β’ τοπικού.
Η ομάδα του 2003-2004.
ΟΡΘΙΟΙ: Περ. Ηλιάκης, Ν. Σαλβαράκης, Σήφης Σταυρουλάκης, Εμμ. Γαλερός, Βασίλης, Μάνος Καλλιτσουνάκης, Ν. Σχοινάκης, Κ. Καλλιτσουνάκης, Μανόλης Παλιεράκης (προπονητής).
ΚΑΘΙΣΤΟΙ: Β. Σαρρής (μικρός), Μανόλης Τζαγκαράκης, Γ. Καλλιτσουνάκης, Μιχ. Γιουλούντας, Κ. Καλλιτσουνάκης, Γ. Γιορνταμάκης, Τ. Μπαγουράκης, Μιχ. Γιουλούντας (παιδί).
Από το 2014 διεξάγονται αγώνες δρόμου τα «Νικηφόρεια» προς τιμή Ν. Φωκά.
Πολιτισμός-Ανάπτυξη
Ο Καλονύκτης παρουσιάζει αύξηση πληθυσμού τα τελευταία χρόνια αλλά και σπουδαία ανάπτυξη. Στην Αθήνα ιδρύθηκε το 1988 Πολιτιστικός Σύλλογος «Παναγία η Καλονυχτιανή», που βοηθά το χωριό, ενώ συνεργάζεται και με το δραστήριο τοπικό σύλλογο.
Οικογένειες
Άγας, Γαλερός, Γιουλούντας, Διονυσάτος, Δρανδάκης, Ηλιάκης, Καλλιτσουνάκης, Κουνάλης, Λιβανός, Μαθιουδάκης, Μικρόπουλος, Μπαζιώτης, Ντάμκας, Παναγιωτάκης, Πανταζής, Πατράκης, Παχουλός, Σταυρουλάκης, Ψαθάς.
ΠΗΓΕΣ: «Ρεθεμνιώτικος Πανδέκτης και ποδόσφαιρο». Λευτ. Κρυοβρυσανάκης, «Β.Δ. Ρεθεμνιώτικα χωριά», Αργίνης Φραγκούλη. Αρκετά στοιχεία από τον Στρατή Ευαγ. Σταυρουλάκης, Στέλιο Ανδρουλιδάκη.
Επειδή υπάρχει ενδιαφέρον για έκδοση βιβλίου των χωριών, μόλις βρεθεί χορηγός, για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ.: 6934178701.
