Η Βισταγή βρίσκεται στους ΝΔ πρόποδες του Ψηλορείτη, 38 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 500 μ.
Μαζί με τη Μονή (Σχολή) Ασωμάτων αποτελούν Δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Αμαρίου με 262 κατοίκους (Βισταγή 239, Μ. Ασωμάτων 23 κατοίκους) το 2011. Το 2001 αποτελούσε Δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Συβρίτου με 220 κατοίκους (Βισταγή 201 και Μ. Ασωμάτων 19 κάτοικοι). Εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι το 2015 ήταν 246 και ψήφισαν οι 172.
Ονομασία - Ιστορία
Η τοποθεσία του πρώτου οικισμού ήταν 2 χιλιόμετρα νοτιότερα, στη θέση Ξεροχώρι (σώζονται ακόμη ερείπια).
Σύμφωνα με την παράδοση στη σημερινή θέση του χωριού υπήρχε ένα δάσος και ο μπιστικός (έμπιστος, αφοσιωμένος μισθωμένος βοσκός) ενός μεγαλοβοσκού παρατήρησε ότι ένας τράγος του εξαφανιζόταν τακτικά. Μετά από λίγο όμως εμφανιζόταν βρεγμένος, τον παρακολούθησε και ανακάλυψε ότι έπινε νερό σε μια πηγή.
Τότε ο οικισμός Ξεροχώρι μεταφέρθηκε στη θέση της πηγής και σιγά σιγά σχηματίστηκε το νέο χωριό, που ονομάστηκε αρχικά Μπισταή (από τον μπιστικό βοσκό - ιδρυτή) και αργότερα έγινε Βισταγή. Βέβαια οι κάτοικοι πιστεύουν ακόμη ότι υπάρχει μεταξύ τους μεγάλη εμπιστοσύνη, όπως σημαίνει το Μπισταή.
Το χωριό υπήρχε από τα βυζαντινά χρόνια (10ος - 11ος αιώνας), όπως μαρτυρούν οι εκκλησίες του και πιθανώς από τη μινωική εποχή, γιατί υπάρχουν διάφορα ευρήματα.
Ενετικός Πύργος - Μαύρη Κορφή
Έχουν βρεθεί ερείπια ενετικού πύργου με οικόσημο - θυρεό πάνω από το χωριό στη Μαύρη Κορφή, υπάρχει μια σπηλιά ανεξερεύνητη και η παράδοση αναφέρει ότι: ένας βοσκός την ώρα που περνούσε με τα πρόβατά του από τη θέση Μιχελή Πρίνος, κάτι περίεργο συνέβαινε. Κάθε φορά έχανε κι ένα πρόβατο, παραφύλαξε και είδε ένα θεριό σαν σαύρα να το καταβροχθίζει. Πυροβόλησε το θεριό και έπεσε σφαδάζοντας, του όρμησε τότε το σκυλί του βοσκού, με αποτέλεσμα να ψοφήσει και το σκυλί. Από τότε δεν έχει φυτρώσει εκεί τίποτα.
Για πρώτη φορά αναφέρεται το 1577 και το 1583 ως Πισταγή με 451 κατοίκους και το 1834 ως Βισταγή με 50 χριστιανικές και δύο μουσουλμανικές οικογένειες. Το 1881 στον Δήμο Μοναστηρακίου ως Πισταγή με 514 κατοίκους και το 1900 με το ίδιο όνομα στον Δήμο Πανακραίων με 527 κατοίκους.
Το 1920 είναι έδρα αγροτικού δήμου και το 1928 έδρα κοινότητας με 529 κατοίκους (τους περισσότερους). Το 1951 έχει 437 και το 1971 τους 328 κατοίκους, ενώ το 1991 με 230 κατοίκους.
Συμμετοχή στους αγώνες της πατρίδας
Οι Βισταγιανοί όπως και οι άλλοι Κρητικοί πήραν μέρος σε κάθε αγώνα, όταν τους καλούσε η πατρίδα. Από εδώ ήταν ο Καπετάν Αντώνης Πάτερος (καταγόμενος από Σφακιά και βυζαντινό οίκο), που είχε συγκροτήσει δικό του σώμα κατά την Επανάσταση του 1821 και σκοτώθηκε στη μάχη του Καλλικράτη, αλλά και ο Νικόλαος Πάτερος, οπλαρχηγός, το 1878 - 1897. Κατά το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου σκοτώθηκαν αρκετοί Βισταγιανοί, ανάμεσα σ’ αυτούς τα αδέρφια - μοναχοί Σκουλούδηδες.
Κατά την Τουρκοκρατία κατοικούσαν στο χωριό επιφανείς βυζαντινές οικογένειες με σπουδαία δράση όπως Μανούσακοι, Πάτεροι, Λαγουβάρδοι, Σκορδίληδες κ.ά.
Ο στρατιωτικός με αναπηρία από τη Μικρά Ασία Φραγκιάς Μανούσακας, ήταν υπεύθυνος επαρχίας Αμαρίου την Κατοχή, οργανώνοντας μαχητικές ομάδες, ενώ από τα βασικά στελέχη του ΕΟΑ ήταν ο συμβολαιογράφος Γιώργης Λαϊνάκης. Επίσης υπέρ της πατρίδας έπεσε ο νομάρχης Γ. Τσαγρής το 1941, όπως και άλλοι Βισταγιανοί.
Κέντρο επί Κατοχής η σχολή Ασωμάτων
Στη Σχολή Ασωμάτων είχαν εγκλειστεί 4.000 Ιταλοί αιχμάλωτοι - στρατιώτες, τους οποίους συνέλαβαν οι Γερμανοί στο αλβανικό μέτωπο, όπου τους μετέφεραν τρόφιμα και εφόδια από το Ρέθυμνο.
Τα χρόνια της Κατοχής πάνω από 30 Βισταγιανοί ασχολούνταν καθημερινά στα κτήματα της Σχολής Ασωμάτων, αγγαρεμένοι με αγριότητα από τους Γερμανούς, όμως εκτός από τις αγγαρείες στη Σχολή, εργάζονταν και στα έργα αεροδρομίου του Τυμπακίου. Στη Σχολή υπεύθυνος ήταν ο λοχαγός Σβέλτερ που ερωτεύτηκε τη Βιργινία, κόρη του προέδρου της Βισταγής Γ. Κυπαρίσση και την αρραβωνιάστηκε.
Ο Σβέλτερ μετατέθηκε τον Μάιο του 1942 στο ρωσικό μέτωπο, όμως δραπέτευσε από τη Σούδα και ήρθε στη Βισταγή και κρυβόταν σ’ ένα σπηλιάρι στα Βασιλικά. Μετά από έρευνες των Γερμανών ήρθαν στο σπίτι της αρραβωνιαστικιάς του, όπου τράβηξαν μία κουρτίνα που σκέπαζε μια ντουλάπα, τον βρήκαν και τον εκτέλεσαν. Επιτάξανε τότε χωριανούς, έβγαλαν μία πόρτα, τον βάλανε και τον έφεραν στη Σχολή. Έτσι ο Γ. Κυπαρίσσης χωρίς να κάνει κακό στο χωριό του, κατέστρεψε την οικογένειά του. Την Κατοχή οι κάτοικοι πήραν μέρος στην Αντίσταση, ενώ στα Βασιλικά (περιοχή του χωριού), ήταν κρυμμένος ο ασύρματος.
Εκκλησίες - Ιερείς
Κοίμηση Θεοτόκου - Άγιος Χαράλαμπος: δίκλιτη ενοριακή εκκλησία στο κέντρο του χωριού με σημαντική παράδοση για το χτίσιμό της. Γύρω στα 1810 οι προύχοντες της Βισταγής, πήγαν στον Τούρκο διοικητή, που έδρευε στο χωριό Μέρωνας και του ζήτησαν την άδεια να χτίσουν μια εκκλησία. Ο Τούρκος, πονηρά σκεπτόμενος, τους είπε τότε, ότι τους δίνει 90 μέρες διορία να χτίσουν την εκκλησία, διαφορετικά θα γίνει τούρκικο τζαμί, πιστεύοντας ότι μέσα σε 90 μέρες, ήταν αδύνατο να χτιστεί η εκκλησία. Η εκκλησία όμως χτίστηκε και λειτουργήθηκε μέσα σε 89 ημέρες, μια μέρα νωρίτερα της προθεσμίας και έτσι παρέμεινε στους χριστιανούς.
Λέγεται ότι το βάθος των θεμελίων της έχει το ύψος ενός άνδρα κρατώντας υψωμένο το φτυάρι, το δε πάχος των τοίχων είναι 80 πόντοι. Πέρασε από πολλές μορφές μέχρι να καταλήξει στη σημερινή της μορφή.
Παρεκκλήσια - Εξωκκλήσια
Αγία Βαρβάρα: «ΑΨΠΓ 1783 Οκτωβρίου 7. Δια πρεσβειών της Αγίας Βαρβάρας, μνήσθητι Κύριε, Ιερεμίου Ιερομονάχου, Καθηγουμένου των Ασωμάτων».
Η επιγραφή αυτή βρίσκεται στην παρά τον Ναό της Αγίας Βαρβάρας βρύση, της περιφέρειας του χωριού Βισταγής και η οποία τέθηκε στη θύρα του Ναού όταν ανακαινίσθηκε αυτή, αλλά για άγνωστο λόγο βρίσκεται στη βρύση.
Άγιος Γεώργιος: Παλιό σχολείο. Στο ανώφλιο φέρει επιγραφή «Έτος 1850 Μαΐου 19, Μνήσθητι Κύριε της δούλης Σου». Η εκκλησίας χρημάτισε σαν σχολείο παλαιότερα και ήταν γεμάτη αγιογραφίες. Σήμερα σώζονται ελάχιστες. Η εκκλησία βρίσκεται μέσα στο χωριό και χρησιμοποιήθηκε και σαν Κοιμητήριο. Το Τέμπλο είναι πολύ ωραίο και παλιό και φέρει εικόνες του 1852.
Μεταμόρφωση: Μέσα στο χωριό. Ηρώο.
Άγιος Αντώνιος: Ναός Κοιμητηρίου. Υπάρχει μία πολύ παλιά μεγάλη εικόνα ιστορημένη με τον βίο και τα θαύματα του Αγίου. Παλαιά είναι και η εικόνα του Προδρόμου στο τέμπλο.
Άγιος Γεώργιος Βορνό: Εξωκκλήσι έξω από το χωριό, πάνω σε βράχο.
Ανάληψη Σωτήρος: Στον δρόμο προς Ψηλορείτη, περίπου 12 χιλιόμετρα από το χωριό. Κάθε χρόνο, την ημέρα της Αναλήψεως, γίνεται γλέντι, με τη συμμετοχή των κατοίκων, μέχρι αργά. Υπάρχει μία πηγή νερού, με διαμορφωμένο χώρο για τους προσκυνητές από τη Δασική Υπηρεσία.
Εφημέριοι:
Από το 1900 μέχρι το 1960: π. Στυλιανός Ψιστάκης, π. Νικόλαος Πιτόκος.
Από το 1960 μέχρι το 1973: π. Εμμανουήλ Λαϊνάκης, π. Θεόκλητος Κυπαρίσσης, π. Εμμανουήλ Καβρουλάκης, π. Νικόλαος Λαντζουράκης, Δημήτριος Δραμιτινός.
Από το 1973 μέχρι σήμερα Εφημέριος είναι ο π. Ελευθέριος Φουρτίνης.
Σχολείο –Δάσκαλοι
Το Σχολείο Βισταγής ιδρύθηκε το 1889 ως δευτεροβάθμιο και επανιδρύθηκε επί Κρητικής Πολιτείας το 1899 ως μονοτάξιο.
Το 1909-10 φοιτούσαν στο Σχολείο 98 μαθητές, ενώ το ίδιο έτος λειτούργησε και κατώτατο παρθεναγωγείο.
Το 1901 χτίστηκε το πρώτο διδακτήριο, ενώ από το 1928-1933 χτίστηκε νέο διτάξιο 2θέσιο.
Λειτούργησε ως 1θέσιο και 2θέσιο, για να συγχωνευθεί τα τελευταία χρόνια με το σχολείο Αποστόλων.
Διευθυντές - δάσκαλοι που δίδαξαν ήταν παπα-Μανόλης Λαϊνάκης, Ηλιακάκης Παντελής, Σκουλούδης Νικόδημος, Πιτόκου Αικατερίνη, Καλομενόπουλος Φίλιππος, Λαϊνάκης Αριστείδης, Φουκαράκη Μαρία, Πιτσιγαυδάκης Γιάννης, Φραγκιαδάκης Βλάσης, Λίτινας Κυριάκος κ.ά.
Το χωριό έχει παράδοση στα γράμματα με αρκετούς επιστήμονες να έχει αναδείξει, ανάμεσα σε αυτούς αναφέραμε τους 22 γιατρούς.
Σχολικό έτος 1957-1958 μόνο τα κορίτσια με δάσκαλο τον Αριστείδη Λαϊνάκη.
Τα εικονιζόμενα κορίτσια είναι:
Γερογιάννη Στ. Μαρία, Βουμβουράκη Χρ. Μαρία, Σπυριδάκη Ευαγγελία, Γαργερού Μαρία, Κατσούγκρη Γ. Ελένη, Κουμάντου Παρασκευή, Σκουλούδη Κ. Αργυρούλα, Μαλλιαρού Γ. Αριάδνη, Γερογιάννη Ηλ. Ελένη, Ξανθού Ν. Μαρία, Φραγάκη Ελευθερία, Λαγκουβάρδου Κ. Ειρήνη, Λαγκουβάρδου Εμμ. Βασιλική, Βροντάκη Ευαγγελία, Σπυριδάκη Μαρία, Κουμάντου Αικατερίνη, Ξανθού Εμμ. Χρυσούλα, Βουμβουράκη Γ. Ασπασία.
Σχολικό έτος 1978-1979 με δάσκαλο τον Κυριάκο Λίτινα
Τα εικονιζόμενα παιδιά είναι:
Βουμβουράκη Χ. Μαρία, Βουμβουράκη Χ. Ευαγγελία, Γαργερού Θ. Ελευθερία, Γαργερού Θ. Χρυσούλα, Σφακιανάκη Ελένη, Σφακιανάκης Γιώργος, Πατένας Θοδωρής, Βουμβουράκης Μ. Βασίλης, Βουμβουράκης Κωνσταντίνος, Βουμβουράκης Μιχάλης, Κατσούγκρη Κ. Αννα, Κατσούγκρη Κ. Πελαγία, Κατσούγκρης Νεκτάριος, Χρισοτδουλάκη Στ. Αγάπη, Χριστοδουλάκη Στ. Ελένη, Φουρτίνη Ελ. Ευαγγελία.
Οι 22 γιατροί της Βισταγής
Βουμβουράκης Γεώργιος παθολόγος, Βουμβουράκης Κωνσταντίνος νευρολόγος, Βουμβουράκης Αστρινός καρδιολόγος, Γεωργουλάκης Ιωάννης κυτταρολόγος, Γερογιαννάκης Γεώργιος δερματολόγος, Κασιμάτης Πέτρος γενικής ιατρικής (με καταγωγή από μητέρα), Καλομενοπούλου Μαρία ακτινολόγος ( η μητέρα της Λαϊνάκη από Βισταγή), Καλομενόπουλος Εμμανουήλ μικροβιολόγος (από μητέρα καταγωγή), Κουμάντος Εμμανουήλ δερματολόγος, διευθυντής Νοσοκομείου Ρεθύμνου 1982-1985, Λαγουβάρδου Ελπινίκη χειρουργός, Λαϊνάκης Γεώργιος ογκολόγος, Λαμπίρη Ειρήνη πνευμονολόγος, Λαμπίρης Ηλίας (1941) καθηγητής Ορθοπεδικής Πανεπιστ. Πατρών (με άριστη οργάνωση) αλλά και πανεπ. Βερολίνου το 1983, με τιμητικές διακρίσεις από τον πρόεδρο της Γερμανίας. Τελείωσε την ιατρική το 1968, συγγραφέας τριών βιβλίων Ορθοπεδικής.
Έγγαμος με την Ευφροσύνη Σουργιαδάκη (επίκουρο καθηγητή αναισθησιολογιάς Παν. Πατρών) με δύο παιδιά.
Το 2007 εξελέγη βουλευτής ΠΑΣΟΚ στο Ρέθυμνο με 10.949 ψήφους.
Μανουσάκης Θεόδωρος παθολόγος, Νικολουδάκης Ιωάννης μαιευτήρας.
Ξανθός Ανδρέας μικροβιολόγος στο Νοσοκομείο Ρεθύμνου, γραμματέας Νομαρχιακής Επιτροπής Ρεθύμνου ΣΥΡΙΖΑ, βουλευτής Ρεθύμνου με το ΣΥΡΙΖΑ το 2012 και το 2015 με 8.558 ψήφους. Αναπληρωτής υπουργός Υγείας από τον Ιανουάριο του 2015.
Ορφανός Ιωάννης παθολόγος. Εκλεγόταν βουλευτής επί σειρά ετών στον Πειραιά.
Πάτερος Γεώργιος παθολόγος.
Πατένας Γεώργιος παθολόγος-στομαχολόγος.
Σπαντιδάκης Σήφης οδοντίατρος (με καταγωγή της μητέρας, το γένος Λαμπίρη).
Στεφανάκης Γεώργιος αναισθησιολόγος (καταγωγή μητέρας το γένος Βουμβουράκη).
Τσαγρής Γεώργιος γιατρός που αργότερα πολιτεύθηκε και διετέλεσε νομάρχης Ρεθύμνου το 1941. Στις 23 Μαΐου 1941 κατά τον βομβαρδισμό του Ρεθύμνου, μία βόμβα έπεσε στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας (οδός Τσουδερών), όπου συσκέπτονταν τη στιγμή εκείνη ο νομάρχης Γ. Τσαγρής και ο διοικητής Χωροφυλακής Στ. Μανιουδάκης, όπου θάφτηκαν στα ερείπιά του.
Μονή –Σχολή Ασωμάτων
Στο 35ο χλμ. και σε υψ. 340μ. βρίσκεται η Μονή Ασωμάτων (3ο χλμ. πριν τη Βισταγή στην οποία ανήκει διοικητικά), σ’ ένα παραδεισένιο τοπίο και στο κέντρο της κατάφυτης Ασωματιανής κοιλάδας.
Η Μονή φαίνεται να ιδρύθηκε το 10ο-11ο αι. από μια αρχόντισσα του Χάντακα, που αποφάσισε να μονάσει στην ωραία περιοχή ή σύμφωνα με άλλη παράδοση από μια αρχόντισσα του Βυζαντίου που την πλούτισε με ιερά σκεύη και βρισκόταν σε ακμή επί Βενετοκρατίας. Ήταν αφιερωμένη στους Ταξιάρχες (Ασώματοι) γι’ αυτό πήρε το όνομα Μονή Ασωμάτων.
Η πιο παλιά χρονολογία που αναφέρεται είναι 1692 στην είσοδο της Μονής.
Ήταν έδρα των Χορτάτζηδων το 1273, ενώ το 1277 έγινε εδώ η συνέλευση για τη συνέχιση του αγώνα.
Η Μονή Ασωμάτων ήταν μετόχι της Μονής Καλοείδαινας. Οι εικόνες της Αγίας Τριάδας (1619) και Ταξιαρχών (1755) διατηρούνται ακόμα.
Το 1646 οι Τούρκοι την κατέστρεψαν, το 1682 ο μοναχός Μακάριος ξανάχτισε μερικά κελιά, ξανακατοικήθηκε η μονή και το 1692 έγινε ο περίβολός της. Το 1764 ο ηγούμενος Μανασσής καλλώπισε τη Μονή και έχτισε νέες οικοδομές. Το 1765 όμως οι γενίτσαροι της Αμπαδιάς ήρθαν στη Μονή και έμειναν, αλλά έγινε τη νύχτα σεισμός και σκοτώθηκαν οι περισσότεροι.
Το 1818 σκότωσαν ένα μοναχό, μέθυσαν και κοιμήθηκαν. Ο ηγούμενος κάλεσε τη νύχτα τους αρματωλούς όπου έκαψαν το ηγουμενείο με τους γενίτσαρους. Το 1821 έκαψαν την Μονή και έσφαξαν τον ηγούμενο Γεράσιμο Λουρωτό, πήραν τα κτήματα και έμεινε μόνο ο ναός. Το 1833 ανοικοδομήθηκε και πάλι, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν έδρα Επισκοπής Λάμπης.
Το 1868 έγινε εδώ η συγκέντρωση των οπλαρχηγών της Δυτικής Κρήτης που ζητούσε από τη βασίλισσα της Αγγλίας Βικτωρία άμεση συνδρομή για το θέμα της Κρήτης.
Το 1833 ο ηγούμενος Ιωσήφ ίδρυσε στο Μοναστηράκι Σχολή Μέσης Εκπαίδευσης, ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα Αμαρίου.
Το αρχείο της Μονής είναι στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Στη Μονή ανήκει το κοντινό βυζαντινό εκκλησάκι με τρούλο του 13ου αιώνα της Αγίας Παρασκευής, με τον τάφο του Γ. Χορτάτζη, όπως και ο ναός της Αγίας Άννας, ο αρχαιότερος χρονολογημένος κατάγραφος της Κρήτης του 1225 (διμάρτυρος με Άγιο Κωνσταντίνο).
Το 1927 Γεωργική Σχολή
Το 1927 η Μονή παραχώρησε τα 1.500 στρέμματά της στη Γεωργική Σχολή και το 1930 έγιναν οι βασικές οικοδομικές εργασίες, με τα τεράστια σημερινά δέντρα να φυτεύονται το 1938.
Το 1941-1944 την κατέλαβαν οι Γερμανοί, ενώ το 1989 ιδρύθηκε Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας. Από το 2003 μεταβιβάστηκε στο πρόγραμμα «Δήμητρα» του υπουργείου Γεωργίας.
Δίπλα στη Μονή λειτουργεί τα τελευταία χρόνια διαδημοτική τουριστική μονάδα το «Πάνακρον».
Βρύση από το 1913
Η βρύση δίπλα στην ταβέρνα είναι από το 1913 και αναφέρει η επιγραφή: « Ηγουμενία Γαβριήλ Παγκάλου έτει 1913 διοχετεύθη δια σωλήνων ενταύθα το ύδωρ τούτο της εν Αγ. Παρασκευής πηγής ην η Μονή παρ’ Οθωμανών ηγόρασε το 1887».
Οικογένειες
Βεργίτσης, Βουμβουράκης, Βροντάκης, Γαργερός, Γερογιάννης, Δρανδάκης, Καουκάκης, Κατσούγκρης, Κουμάντος, Κυπαρίσσης, Λαγουβάρδος, Λαμπίρης, Μανούσακας, Νικολιδάκης, Ξανθός, Πατένας, Σφακιανάκης, Τρουλλινός, Φουρτίνης, Χριστοδουλάκης, Ψιστάκης.
Πηγές: Λευτε. Κρυοβρυσανάκης «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης και Πανόραμα».
Μιχ. Τρούλης «Ταξιδεύοντας στο Ρέθυμνο».
Πληροφορίες στοιχεία από εργασίες του παπα Ελευθέριου Φουρτίνη, Χάρη Στρατιδάκη και ιδιαίτερα από την νηπιαγωγό Αργυρούλα Λαγουβάρδου Πατσαχάκη.
