Βρίσκεται 14 χλμ. δυτικά του Ρεθύμνου, προς στον παλιό δρόμο για Χανιά και στους πρόποδες του λόφου «Νήποι» σε υψόμετρο 250 μ. Αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Ρεθύμνου με 193 κατοίκους (απογραφή 2011), ενώ το 2001 με 223 κατοίκους ανήκε στον Δήμο Νικηφόρου Φωκά.
Το πανέμορφο χωριό έχει τιμηθεί δύο φορές από τη Νομαρχία ως ένας από τους καθαρότερους οικισμούς.
Το 2014 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 249 (ψήφισαν οι 203).
Ονομασία
Είναι χωριό βυζαντινής περιόδου, όπως μαρτυρούν οι εκκλησίες του.
Οφείλει την ονομασία του στο γνωστό αρωματικό φυτό βάλσαμο που ευδοκιμεί στην περιοχή και τ' άφθονα νερά (βάλσαμο + νερό). Σύμφωνα μ' άλλη εκδοχή στο νερό μιας πηγής, που το θεωρούσαν αρκετά χωνευτικό υγιεινό σαν βάλσαμο.
Ενετοκρατία
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577, ως Βαρσαμόνερο Κάτω και το 1583 με 209 κατοίκους.
Την ενετική περίοδο αποτελούσε σπουδαίο στρατιωτικό τομέα του ΒΔ φρουριακού συστήματος, επανδρώνοντας μάλιστα σκοπιά στη θέση «Κόρακα» υπό την αρχηγία του Νικολό Γκαβαλερίτσι.
Την τουρκοκρατία κανένας χριστιανός
Το 1822 το Κάτω και Άνω Βαλσαμόνερο έχουν συνδέσει τ' όνομά τους, με μια από τις μεγαλύτερες πολεμικές επιχειρήσεις για την ανεξαρτησία της Κρήτης, αφού έγινε η Σύναξη 3.000 Κρητικών, για την πραγματοποίηση της φοβερής επίθεσης κατά των Τούρκων, σύμφωνα με το σχέδιο του Γάλλου Βαλέστρα.
Μετά το 1669 κατοικήθηκε μόνο από Τούρκους, αφού διώχτηκαν όλοι οι Χριστιανοί. Μάλιστα ο μοναδικός Χριστιανός στον οποίο επέτρεψαν να μείνει ήταν ο Πετρόχειλος, γιατί είχε κοντά στο χωριό αλευρόμυλο. Το 1834 είχε 30 τούρκικες οικογένειες, ενώ το 1881 ανήκε στον Δήμο Ατσιποπούλου με 260 Τούρκους και έναν Χριστιανό.
Άρχισαν να φεύγουν οι Τούρκοι
Μετά το 1900 οι Τούρκοι άρχισαν να φοβούνται τον διωγμό και για προστασία, ήρθαν σε μεγαλύτερα κέντρα και ιδιαίτερα στο Ρέθυμνο.
Έτσι το 1900 μένουν 35 μόνο Τούρκοι, που άρχισαν να πουλούν τις περιουσίες τους και να φεύγουν.
Άποικοι από 25 κρητικά χωριά
Από το 1900-1920 ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο Κάτω Βαλσαμόνερο οικογένειες από 25 διαφορετικά χωριά της Κρήτης, αφού κανένας κάτοικός της δεν είναι γηγενής. Οι οικογένειες αυτές είναι: Λιονή, Τυλιπάκη, Καλαϊτζιδάκη (από Μούντρος), Κολαράκη, Κυριακάκη (Αρολίθι), Πετρομανωλάκη (Αργυρούπολη), Μαρινάκη, Σκλομπονάκη (Γεράνι), Καλλιτσουνάκη, Τζαγκαράκη (Ρουμπάδο), Ανδρουλιδάκη (Βιλανδρέδο), Παπαδοπετράκη (Ασή Γωνιά), Μαράκη (Μυριοκέφαλα), Μενιουδάκη, Χατζημαρή (Άι Γιάννη Σφ.), Θεοδωρουλάκη (Ασφέντου), Αγριμάκη (Κεφαλά), Πετρόχειλο (Κύθηρα), Ρουκουνάκη (Γαράζο), Μαμαλάκη (Ροδάκινο), Δικονιμάκη (Καλλικράτη).
Το 1920 ανήκει στην κοινότητα Φραντζεσκιανών Μετοχίων με 126 κατοίκους, το 1940 είναι έδρα κοινότητας με 232 κατοίκους, τους περισσότερους απ' όλες τις απογραφές.
Από το 1951 αναφέρεται ως Κ. Βαλσαμόνερο και όχι Βαρσαμόνερο με 183 κατοίκους.
Νεότερες οικογένειες
Τα τελευταία χρόνια ήρθαν ακόμη οι: Μ. Μανωλακάκης (Μυριοκέφαλα), Ν. Μήτρου (Κυριάννα), Σπ. Κυπραίος (Ρέθυμνο), Εμ. Παναγιουλάκης (Ακούμια), Ν. Αγριμάκης, Ι. Βερυκάκης (Άι Γιώργης), Κ. Σουλαδάκης (Λασίθι), Στ. Γρηγοράκης (Κεραμέ), Κ. Βρανάκης (Αρχοντική), Χρ. Παλιεράκης (Κεντροχώρι).
Ο σπουδαίος αγωνιστής Γιώργης Ι. Λιονής
Γεννήθηκε στο Κ. Βαλσαμόνερο το 1916 πολέμησε στην Αλβανία, όπου διακρίθηκε για την τόλμη και παλικαριά του, αφού κατόρθωσε μόνος του μ' ένα πολυβόλο να αιχμαλωτίσει ένα λόχο Ιταλών.
Για τους λόγους αυτούς έγινε υπόδειγμα από το ΓΕΣ «Έλληνες στρατιώτες, μιμηθείτε το Γιώργο Λιονή».
Το 1941 στην Αθήνα, πήρε μέρος στην Αντίσταση, βοηθώντας κυρίως οικογένειες που είχαν ανάγκη. Οι Γερμανοί τον συνέλαβαν, όμως κατάφερε να τους ξεφύγει, πήγε στην Ήπειρο κοντά στο Ναπολέοντα Ζέρβα και έγινε οπλαρχηγός ΕΟΕΑ.
Το 1943 πήρε μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, μαζί με το Ζέρβα και Βελουχιώτη.
Μετά την απελευθέρωση έζησε στην Αθήνα, μέχρι το 1969 που πέθανε, και τάφηκε στο χωριό του, με τιμές σαν «εν ενεργεία» αξιωματικού.
Στα γραφεία της Παγκρήτιας Ένωσης έχει αναρτηθεί η φωτογραφία του, σε ένδειξη τιμής για το αδάμαστο θάρρος του και ιδιαίτερα για το φιλανθρωπικό του έργο, σ' όλους τους Κρητικούς της Αθήνας.
Εκκλησίες-Ιερείς
Αγ. Τριάδα (Κυριακή Πεντηκοστής), Ενοριακή νέα εκκλησία, στο κέντρο του χωριού.
Παναγία Οδηγήτρια (Ζωοδόχος Πηγή), παλιά εκκλησία σώζονται υπολείμματα πύλης και ένας τοίχος.
Λέγεται ότι ήταν μονή με κελιά του 10ου-11ου αιώνα, ενώ επί Τουρκοκρατίας λειτούργησε και ως Κρυφό Σχολειό και αργότερα ως η πρώτη Ιερατική Σχολή.
Η μονή εγκαταλείφτηκε, διέδωσε όμως τ' όνομα στην Ι. Μ. Οδηγήτριας Βαλσαμονέρου στα Βορίζα (σήμερα Αγίου Φανουρίου), έχοντας μεταξύ τους στενή σχέση.
Σημερινή κατάσταση ναού: υπό την επίβλεψη της 28ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων γίνεται αναστήλωση.
Αγ. Ιωάννης Χρυσόστομος (13/11), μικρός ναός 4Χ6 Αναγεννησιακού ρυθμού, με τοιχογραφίες σπάνιας τέχνης, σε δύο στρώματα του 10ου-12ου αιώνα. Οι μοναχοί του ναού της Παναγίας ζωγράφισαν τις περίφημες αυτές αγιογραφίες κατά το 14ο αιώνα, ενώ οι Τούρκοι αργότερα τις τρύπησαν με αιχμηρά αντικείμενα.
Σήμερα ο ναός είναι συντηρημένος και αποτελεί κόσμημα του χωριού.
Αγ. Παρασκευή (26/7), παλιά ενοριακή εκκλησία.
Σωτήρας Χριστός (6/8), κοιμητηριακός ναός.
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (29/8), παλιό ξωκλήσι στην τοποθεσία «Κομινίσκος» μέσα στο βράχο. Τελευταία από δωρεά οικογένειας Μπικάκη χτίστηκε νέος ναός.
Ιερείς: Γεώργιος Αποστολάκης, Νικόλαος Νικολιδάκης, Εμμανουήλ Δεληγιώργης, Ιωάννης Φραντζεσκάκης.
Σχολείο-δάσκαλοι
Οι μαθητές από το Κάτω Βαλσαμόνερο από το 1866-1912 πήγαιναν στο σχολείο Φραντζεσκιανών Μετοχίων.
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1911, αλλά δε λειτούργησε, επανιδρύθηκε το 1917 και την πρώτη χρονιά φοίτησαν 29 μαθητές και στεγαζόταν σε τέμενος του χωριού, που μεταρρυθμίστηκε. Το 1968 χτίστηκε το σημερινό κτίριο, όμως δε λειτουργεί αφού συγχωνεύτηκε με το 6/θέσιο Γωνιάς.
Δάσκαλοι που δίδαξαν στο σχολείο ήταν: Κωνσταντίνος Τσουρλάκης (1936), Άννα και Μαρία Δρουλίσκου, Ειρήνη και Ροδάνθη Νικολιδάκη, Νικόλαος Σκαλίδης, Ειρήνη Μανουρά, Μανόλης Δουλγεράκης, Εμμανουήλ Μαστοράκης, Βαγγέλης Φουντουλάκης, Μηνάς Παπαδάκης, Στυλιανός Μπερνιδάκης, Αγγέλα Ασπραδάκη, Μανόλης Δημητρακάκης, Ευαγγελία Πριναράκη, Στέλλα Ανδρεδάκη, Γεώργιος Ψωμάς κ.α.
Μαθητές του σχολείου ήταν οι εκπαιδευτικοί: Στέλιος Ανδρουλιδάκης, Ελευθερία και Ιωάννης Καλλιτσουνάκης.
Οι γιατροί Αθηνά Λιονή, Γιώργης Μενιουδάκης, συμβολαιογράφος Ιωάννα Παπαδοπετράκη, οι οικονομολόγοι Ελισάβετ Καλλιτσουνάκη, Σοφία Καλλιτσουνάκη, Μανόλης Μενιουδάκης,
Οι μαθητές του 1/θέσιου Δημοτικού Σχολείου το 1970
Με δάσκαλο τον Μανόλη Δημητρακάκη οι μαθητές:
Πάνω: Παράσχος Καλλιτσουνάκης, Νίκος Λιονής, Παρασκευάς Καλλιτσουνάκης, Γιώργης Καλλιτσουνάκης, Στέλιος Μενιουδάκης, Παρασκευάς Λιονής, Παράσχος Μενιουδάκης, Μιχάλης, Στρατής Καλλιτσουνάκης, Δήμητρα, Δέσποινα, Παρασκευή, Βούλα, Ανθούλα Βερνάδου, Σπύρος Παπαδοπετράκης, Μανόλης Λιονής, Γιάννης Μενιουδάκης, Βαγγέλης Καλλιτσουνάκης, Γιάννης Μαρινάκης, Γιάννης Παπαδοπετράκης, Έλσα Καλλιτσουνάκη, Μαρία Μ. Καλλιτσουνάκη, Γιώργος, Ελισσάβετ, Αθηνά Λιονή, Βούλα Μαρινάκη, Βούλα Παπαδοπετράκη, Μαρινάκη Αλεξάνδρα, Βαγγελιώ.
Αθλητισμός-Γιάννης Μαρινάκης από τους κορυφαίους ποδοσφαιριστές
Από το μικρό αυτό χωριό κατάγεται ο Γιάννης Μαρινάκης, ένας από τους κορυφαίους Ρεθεμνιώτες ποδοσφαιριστές Α' εθνικής.
Γεννήθηκε το 1965 και από το 1979-83 αγωνίστηκε στον Ποσειδώνα Γερανίου, μετά στον Άρη, στη Μικτή, αλλά και δύο φορές στην Εθνική Νέων (με ένα γκολ).
Στη συνέχεια αγωνίστηκε στον ΟΦΗ, Ηρόδοτο, Λεβαδειακό, ΕΑΡ, Χανιά και πάλι ΟΦΗ.
Στα 18 χρόνια ποδοσφαιρικής καριέρας του, έχει περίπου 300 συμμετοχές και πάνω από 100 γκολ.
Το 1992-94 αγωνίστηκε με την ΕΑΡ στη Β' Εθνική 57 συμμετοχές (14 γκολ). Είναι κυπελλούχος Ελλάδας το 1988 με τον ΟΦΗ, έχοντας και τρεις συμμετοχές στην Ευρώπη στο Κυπελλούχων, με ένα γκολ.
Συνοπτικά οι συμμετοχές του και τα γκολ
Τοπικό 44 (32)
Ερασιτεχνικό 32 (12)
Γ' Εθνική 43 )19)
Β' Εθνική 82 (22)
Α' Εθνική 60 (9)
Μικτές 20 (8)
Σούπερ Καπ 1 (-)
Εθνική Νέων 2 (1)
Βαλκανικό Κύπελλο 3 (2)
Κυπελλούχος Ευρώπης 3 (1)
Σύνολο συμμετοχών 290, γκολ 106
Ακόμη χρημάτισε προπονητής το 1996-99 στην Επισκοπή.
Από το 2005-2004 το Κάτω Βαλσαμόνερο είχε ποδοσφαιρική ομάδα, που αγωνίστηκε σ' όλες τις κατηγορίες της ΕΠΣΡ, ως εξής:
2005 πρωταθλήτρια Γ' Κατηγορίας.
2006 Β' κατηγορία 5η θέση.
2007 Α' κατηγορία 15η θέση.
Πολιτισμός
Στο χωριό υπάρχει ο Λαογραφικός Σύλλογος «Νήποι» με σημαντικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις.
Από το Κάτω Βαλσαμόνερο είναι ο πρωτοχορευτής Παρασκευάς Μενιουδάκης (1934), που ξεχώρισε δίνοντας μια δική του πινελιά στην τέχνη του χορού και με διαφορετική χορευτική σφραγίδα.
Σπήλαια
Βασιλέ, ΝΔ του χωριού με διαστάσεις 12Χ7,5Χ2,5.
Το 1944 έγινε εκεί Παγκρήτιο Συνέδριο Αντιστασιακών.
Περδίκη, δυτικά σε υψόμετρο 350 μ. και με διαστάσεις 6Χ3Χ3.
Τρυπητή, διαστάσεων 7Χ9Χ4 μ.
Κουρουπωτό, Χαλέπι, Κομνηνίσκους, Τρύπες, Νίππους, Σπήλια.
Πηγές: «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», ΛευτέρηςΚρυοβρυσανάκη.
«Β. Ρεθυμνιώτικα χωριά» Αργύνη Φραγκούλη.
«Νομαρχία Ρεθύμνου» Μιχ. Τρούλη.
Πληροφορίες και στοιχεία από τον Στέλιο, Δημήτρη και Μαρία Ανδρουλιδάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.
