Τι περιέχει αυτό το Λεύκωμα;
Ένα μέρος της τοπικής μας ιστορίας, πριν εκατό χρόνια, μέσα από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. Εκεί σύχναζε για ένα μεγάλο διάστημα ο συγγραφέας του. Κι όσοι τον βλέπαμε και τον εξυπηρετούσαμε περιμέναμε να δώσει ένα νέο πόνημα, αντάξιο των προσδοκιών του. Εξάλλου η τοπική ιστορία τον έχει κερδίσει, όσο κι εκείνος την έχει αγαπήσει. Οι αναμνήσεις ύγραιναν συχνά πυκνά τα μάτια του. Τα στέκια των Αρμενίων ήταν μόνιμη καταφυγή του. Όταν αυτά τα θάμπωνε κάποιος έρωτας και τα έκανε αγάπη αβάσταχτη, γλυκό μυστικό της νιότης, έλυνε όλα τα προβλήματα, μεταξύ μνήμης και νόστου, στον κήπο του αγέραστου μυθικού βασιλιά. Οι αναμνήσεις έχουν παντού και πάντα μάτια που βλέπουν. Δεν ζητούν πολλά… Μια μεγάλη πόρτα μας επιτρέπει να δούμε περισσότερα, εκατό χρόνια μετά!
Είναι η Μικροϊστορία των Αρμενίων στην πόλη του Ρέθυμνου που το είδε και το κατέγραψε με τα μάτια της η ίδια η πολιτεία. Είναι μια ιστορία που δυστυχώς ελάχιστα αποτυπώθηκε μέχρι σήμερα και είναι λογικό να νιώθει υπερήφανος ο συγγραφέας που πρώτος εκείνος σπρώχνει τη μεγάλη πόρτα αυτής της ιστορίας, εκατό χρόνια μετά και μας προσκαλεί να βιώσουμε μέσα από αυτό το λεύκωμα του νόστου των Αρμενίων και το δικό μας άλγος, δίνοντας πνοή στην παγκόσμια λέξη νοσταλγία. Ακολουθείστε, όσοι πιστοί!
Φίλοι των Αρμενίων, μάρτυρες οι φωτογραφίες, σχεδόν όλες οι ασπρόμαυρες, καλλιτεχνικές, οι πίνακες, τα τζαμιά, από την άκρη του νήματος, το τζαγκάρικο, τα δίσεκτα χρόνια, τα όνειρα τους, οι δικές τους πατρίδες. Το Τζαμί Καρά Μουσά Πασά. Ο Νόστος και το Άλγος. Ο Παλαιός Προσφυγικός Συνοικισμός 1930. Αρμενόπουλα και Προσφυγόπουλα της Μικράς Ασίας μεγάλωσαν με αβάστακτες στερήσεις, οι οποίες σήμερα φαντάζουν ως ανυπόφορες. Πρωτόγονες διαφημίσεις και ανακοινώσεις. Φωτογραφίες του Λευκώματος. Φωτογραφικό υλικό, από παλαιό προσφυγικό οικισμό, 1951. Προσφυγικός συνοικισμός 1964-65. Η Ρεθεμνιώτισσα Δραπετσώνα. Σαν παλιό σινεμά. Τ’ Αστέρια. Η Αρμενική Κοινότητα Κρήτης.
Οι Αρμένιοι στο Ρέθυμνο: Στην οδό Δ. Θεοτοκοπούλου έζησαν οι τελευταίοι Αρμένιοι, που παρέμειναν στο Ρέθυμνο κατά το πέρασμα τους από την Κρήτη. Οι περισσότεροι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν το νησί, από τον 14ο αιώνα, ως «γέφυρα» στους δρόμους της προσφυγιάς τους προς την Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία κ. α) και όχι ως τόπο μόνιμης εγκατάστασης.
Οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή υποχρέωσαν μια μεγάλη ομάδα Αρμενίων να εγκατασταθεί προσωρινά, στο Ρέθυμνο. Οι περισσότεροι από αυτούς αναχώρησαν για τη νέα πατρίδα τους, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Αρμενίας, στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Στο σύνολό τους, οι Αρμένιοι που έφθασαν μετά τον Αύγουστο του 1922 στο Ρέθυμνο προσαρμόστηκαν εύκολα και ανέπτυξαν δραστηριότητα από κοινού με τους Ρεθεμνιώτες, όπως η ίδρυση του Ομίλου Φιλάθλων Ρεθύμνου και η ποδοσφαιρική ομάδα «Αραράτ», που λειτούργησαν ως την έναρξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου (1940).
Παράλληλα, οι Αρμένιοι διακρίθηκαν ως μικροέμποροι–μεταπράτες, κτίστες, τεχνίτες, ωρολογοποιοί, επισκευαστές γραφομηχανών, υποδηματοτεχνίτες, σαπουνοτεχνίτες, ακτάρηδες (έμποροι εξαγωγής κρητικών βοτάνων), καφεπώλες, υφασματοπώλες. Η Συρανού ήταν περιζήτητη ράπτρια πουκαμίσων.
Όσοι παρέμειναν στο Ρέθυμνο εγκαταστάθηκαν στις πολυκατοικίες, που οικοδομήθηκαν με δωρεά πλούσιου ομοεθνή τους, κοντά στις πρώτες εργατικές πολυκατοικίες που χτίστηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1950, στην οδό Δ. Θεοτοκοπούλου.
Στο σύνολο του το βιβλίο Αρμενίων νόστος, εκατό χρόνια μετά, υπερβαίνει κάθε προσδοκία του συγγραφέα, αισθητοποιεί τη νοσταλγία και διασώζει παλιές μνήμες.
Μιχάλης Τρούλης
Πρόεδρος της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου
