Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΧΛΩΡΙΔΑ
Το νησί μας έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά των παράκτιων χωρών της Ανατολικής Μεσογείου. Ψηλά βουνά, ελάχιστα πεδινά μέρη, πολλά μικρά οροπέδια .Συγχρόνως οι βροχές που πέφτουν είναι λίγες και συνήθως μόνο τους χειμερινούς μήνες. Είναι γνωστό πως η γεωλογική δομή,και τα πετρώματα μιας περιοχής, κατά κύριο λόγο είναι υπεύθυνα για τη δημιουργία τόσο της καλλιεργούμενης γής όσο και των άγονων εκτάσεων. Αυτά λοιπόν ,σε συνάρτηση με τις κλιματολογικές συνθήκες, υπαγορεύουν και τα είδη των φυτών, των δέντρων και των καλλιεργειών που ευδοκιμούν σε μια περιοχή .Τα δεδομένα αυτά για το νησί μας, είναι και ο λόγος που τα φυτά και τα δέντρα που υπάρχουν στα φυσικά τοπία και τις ακαλλιέργητες εκτάσεις είναι τέτοια που να μπορούν να ζουν με λίγο σχετικά χώμα και προ παντός να αντέχουν στην ξηρασία.
ΤΑ ΠΕΥΚΟΦΥΤΑ ΒΟΥΝΑ ΤΩΝ ΜΙΝΩΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Από τα Μινωϊκά χρόνια ήταν γνωστό ότι τα βουνά του νησιού μας ήταν πευκόφυτα και από τη ξυλεία τους ,ναυπηγούσαν οι Μινωϊτες τα πολλά τους πλοία και τα πολεμικά αλλά και τα εμπορικά.Το ίδιο μαρτυρείται και κατά τα Ομηρικά χρόνια, καθότι ο βασιλιάς των Κρητών ο Ιδομενέας εξεστράτευσε με τους Αχαιούς κατά της Τροίας με μεγάλο στόλο από 80 τόσα καράβια .Πράγματι όλα τα ψηλά βουνά της Κρήτης , από τα Λευκά Όρη ,τον Ψηλορείτη , το Κέντρος, τον Κόφινα, τα Αστερούσια, τη Δίκτυ, ως και τα βουνά της Σητείας,ήταν πευκόφυτα.Όλες οι δασωμένες αυτές εκτάσεις υπέφεραν από τις πυρκαγιές και υπήρχαν περίοδοι όπου κάποια από αυτά τα δάση αποδεκατίζονταν, με συνέπεια να χρειάζονται τρείς και τέσσερις δεκαετίες για να αποκατασταθούν σε ένα ικανοποιητικό βαθμό.
ΤΑ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥΣ
Το δεύτερο σε εξάπλωση δασικό δέντρο στο νησί μας ήταν και είναι τα Κυπαρίσσια, που βρίσκονται σε όλη την έκταση του νησιού τόσο σε άγονες όσο και σε καλλιεργούμενες εκτάσεις .Παντού σε όλη την ενδοχώρα της Κρήτης συναντάς συστάδες από κυπαρίσσια ή και ολόκληρους κυπαρισσώνες .Υπάρχουν βέβαια κάποιες περιοχές του νησιού, όπως , η περιοχή του Αποκόρωνα στα Χανιά και οι περιοχές του Μυλοποτάμου και του Δυτικού Αγίου Βασιλείου στο Ρέθυμνο, όπου οι κυπαρισσώνες είναι περισσότεροι και πιο πλούσιοι σε πλήθος δέντρων. Τα κυπαρίσσια της Κρήτης είναι δέντρα που αγαπιούνται ιδιαίτερα. Οι λόγοι είναι και γιατί ήταν, ιδιαίτερα χρήσιμα,αλλά συγχρόνως και γιατί στους Κρήτες άρεσε η θωριά τους έτσι λυγερόκορμα που είναι . Κατ΄αρχήν οι κορμοί τους χρησιμοποιούνταν απαραίτητα στο χτίσιμο των σπιτιών του νησιού. Με αυτούς στερεόνουνταν η σκεπές των σπιτιών αλλά ακόμη στερεόνουνταν και το πάτωμα του οντάδων στο τυπικό διώροφο κρητικό σπίτι. Ήταν τα λεγόμενα ΄΄μεσοδόκια΄΄ που χωρίς αυτά δεν μπορούσαν να ολοκληρωθoύν τα σπίτια !Η άλλη τους χρήση ήταν το ότι τα φύτευαν στα κοιμητήρια των Κρητικών χωριών, με τη σκέψη να προσφέρουν συντροφιά στους νεκρούς τους .Τα κυπαρίσσια οι Κρήτες τα νοιώθουν σαν δέντρα συνδεδεμένα με την πίστη τους και γιαυτό τα φυτεύουν και στα ξωκλήσια αλλά και στους περίβολους των εκκλησιών. Είναι όμως και η θωριά τους που τους εντυπωσίαζε. Είναι πολύ συχνή η φράση.Στέκει ολόρθος σαν το κυπαρίσσι !
Η ΔΡΟΣΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΑΝΟΥ
Το άλλο δέντρο με τη μεγάλη εξάπλωση στο νησί μας, είναι ο Πλάτανος.Φυτρώνει σε ολόκληρη τη Κρήτη . Προτιμά κυρίως τοποθεσίες σε ρεματιές, και μάλιστα αρέσκεται να έχει τις ρίζες του μέσα στην κοίτη των ποταμών .Ωστόσο όμως μπορούμε να τον βρούμε και σε περιοχές επιφανειακά τουλάχιστον άνυδρες . Σ΄αυτές τις περιπτώσεις , ίσως οι ρίζες του βαθύτερα να έχουν βρεί κάποια παρουσία υπόγειου νερού από όπου και τροφοδοτούν με υγρασία τον μεγάλο τους κορμό . Ο πλάτανος είναι και αυτός ένα αγαπητό δέντρο γιατί προσφέρει πολή δροσιά κάτω από τα κλαδιά του, τις καλοκαιρινές ημέρες με την ανυπόφορη ζέστη. Πολλές φορές εκεί που είναι φυτρωμένος ένας πλάτανος μπορεί να υπάρχει και κάποια μικρή πηγή , για να σβύνει τη δίψα του ο ξωμάχος της γης και ο περαστικός διαβάτης . Πολλά χωριά της Κρήτης ονοματίστηκαν με ονομασίες όπως , Πλάτανος, Πλατάνια, Πλατανές, Πλατανιάς . Αυτό σίγουρα έχει γίνει για το χατήρι του δέντρου .
ΟΙ ΔΡΥΓΙΑΔΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΘΡΟΪΣΜΑ ΤΟΥΣ.
Άλλο αγαπητό δασικό δέντρο από τους κατοίκους της ενδοχώρας κυρίως είναι η Βελανιδιά που εμφανίζεται με πολλά είδη , και που στη λαϊκή γλώσσα ονομάζεται Δρύς ή Δρυγιάς . Είναι διεσπαρμένη σε ολόκληρο το νησί ,και σε πολλές περιοχές υπάρχουν μικρά δάση και εκτεταμένες συστάδες. Τέτοια μικροδάση από δρυγιές υπάρχουν στα γύρω χωριά δυτικά και νότια της πόλης του Ρεθύμνου. Χαρακτηριστικός είναι ο ήχος των κλαδιών και των φύλων στο φύσιμο του ανέμου ,που το λέμε ΄΄το θρόϊσμα του δρυγιά΄΄,και εννοούμε το βούισμα που ακούγεται δεκάδες μέτρα μακριά , σαν ένα ουράνιο νανούρισμα ! Ο καρπός των δρυγιάδων είναι τα βελανίδια, που αρέσουν ιδιαίτερα στα ζωντανά .
ΤΑ ΔΕΝΤΡΑ ΤΩΝ ΒΟΣΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΨΟΜΕΤΡΩΝ .
Συγγενές δέντρο της βελανιδιάς είναι ο Πρίνος ο οποίος επίσης παράγει βελανίδια . Χαρακτηριστικό του πρίνου είναι το πολύ σκληρό του ξύλο .Φυτρώνει και σε πολύ μεγάλα υψόμετρα όπως στις πλαγιές του ψηλορείτη,όπου σε πολλές περιοχές υπάρχουν και μικρά πρινοδάση όπως στα ανατολικά του, το πρινόδασος του Ρούβα.Υπάρχουν και άλλα δέντρα επίσης που φυτρώνουν σε μεγάλα υψόμετρα όπως η Τρικοκιά ο Αζίλακας και ο Ασφένταμος, στις πλαγιές των βουνών και περιμετρικά στα πολλά μικρά οροπέδια .Τα περήφανα αυτά δέντρα είναι η συντροφιά των βοσκών ,στη μεγάλη τους μοναξιά ,εκεί στις έρημες τοποθεσίες που βόσκουν τα πρόβατά τους , τους καλοκαιρινούς μήνες .Αυτά τους χαρίζουν τη σκιά και τη δροσιά τους , και εκείνοι τα ανταμείβουν με τη προστασία τους .Έτσι κι αλλιώς τα νοιώθουν σαν τα αγαπημένα τους ! Ένα ακόμη δέντρο των μεγάλων υψομέτρων και σχετικά άγνωστο στον πολύ πληθυσμό είναι η Αμπελιτσιά, που είναι και ενδημικό δέντρο της Κρήτης με την έννοια ότι δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο ! Μόνο στη Σικελία υπάρχει ένα συγγενές του είδος !Είναι αρχέγονα δέντρα ζωντανά ακόμη απολιθώματα της παλαιολιθικής Κρήτης ισόχρονα ίσως των γιγαντιαίων πρωτόγονων χελώνων του Δαρβίνου στα νησιά Καλαπάγκος. Επειδή μάλιστα η εξάπλωσή της έχει περιοριστεί πολύ και σήμερα πια διασώζονται κυρίως στα Λευκά Όρη ,έχει κηρυχθεί είδος προς εξαφάνιση και τυχαίνει ειδικής δασικής προστασίας. Ωστόσο μικροί πληθυσμοί δέντρων σώζονται ακόμη στον Ψηλορείτη,στο Κέντρος, στη Δίκτη αλλά και στα βουνά της Θρυπτής στο Λασίθι. Στην περιοχή του Ρεθύμνου,υπάρχει ακόμη μια μικρή συστάδα από ελάχιστα δέντρα Αμπελιτσιάς στο βουνό Κέντρος , στην περιοχή του Άνω Μέρους στο Αμάρι. Ένα από τα σπάνια επίσης δασικά δέντρα της Κρήτης είναι η Καστανιά , που φυτρώνει κυρίως στα κεντροδυτικά Χανιά στις περιοχές του Σελίνου.
ΤΑ ΣΠΑΝΙΑ ΔΕΝΤΡΑ ΤΟΥ ΛΥΒΙΚΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ .
Ένα ακόμη δασικό δέντρο που οι Κρήτες του επιδεικνύουν ιδιαίτερο σεβασμό κυρίως για τη σπανιότητά του ή και τη ταύτισή του με τη Βίβλο και τις περιοχές των Αγίων τόπων είναι ο Κέδρος .Στην Αγία γραφή γίνεται αναφορά στους ΄΄Κέδρους του Λιβάνου΄΄καθότι κατά την ορθόδοξη παράδοση , πιστεύεται ότι ένα δάσος από υπεραιονόβιους κέδρους , που υπάρχει στο Λίβανο τους έχει φυτέψει ο ίδιος ο Θεός !Φυτρώνει σε λίγες περιοχές της νότιας Κρήτης και μόνο. Τους Κέδρους τους συναντούμε από το Ελαφονήσι και το Κεντρόδασος στη δυτική άκρη της Κρήτης ,στον Άγιο Παύλο στα Σακτούρια του Ρεθύμνου , στον Κομό και το Αγιοφάραγγο στα Μάτταλα, και βέβαια η μεγαλύτερη εξάπλωσή του είναι στο νησί Χρυσή ή Γαϊδουρονήσι απέναντι από την Ιεράπετρα. Το πιο σπάνιο όμως από τα δασικά δέντρα της Κρήτης είναι ο Φοίνικας του Θεόφραστου ,αυτοφυής στο νησί μας , που κυρίως εμφανίζεται με μικρές συστάδες σε απολήξεις ρυακιών στη νότια κρήτη , όπως στη περιοχή του Πρασονησιού στα Σακτούρια ,στις Λίγκρες του Κεραμέ και στη λίμνη του Πρέβελη. Η μεγαλύτερη εξάπλωση του φοίνικα είναι στο Φοινικόδασος στο Βάϊ στο ανατολικό άκρο της Κρήτης.
Υπάρχουν βέβαια και πολλοί δασικοί θάμνοι , που πολλές φορές εξελλίσονται σε δέντρα. Τέτοιοι είναι , οι τραμυθιές , οι σκίνοι, οι λιγκές ή λυγαριές, οι κουμαριές, οι αστυρακιές, οι έρικες ή ρύκια,οι αγκουτσακιές ή αγριοαχλαδιές, οι δάφνες και ίσως και άλλα που μας διαφεύγουν.
Η ΕΛΙΑ ,ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ ΤΗ ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΑΞΙΑ .
Από τα καρποφόρα ,δηλαδή τα καλλιεργήσιμα δέντρα , τα πιο δημοφιλή στη Κρήτη είναι η Ελιά και η Χαρουπιά.Η ελιά είναι το ευλογημένο δέντρο της Κρήτης , γιατί από τα Μινωϊκά ακόμη χρόνια στην παραγωγή του λαδιού στηρίχθηκε η επιβίωση των κατοίκων της για δεκάδες αιώνες .Είναι το δέντρο που συμμετείχε και στις καθημερινές λατρευτικές τελετές της ορθοδοξίας στις εκκλησίες , όπως και στο μυστήριο της βάφτισης.Υπάρχουν χιλιοϊστορικά δέντρα ελιάς στη Κρήτη με αρχαιότερο την ελιά στο Καβούσι της Ιεράπετρας που εκτιμάται από τους επιστήμονες γεωπόνους με τη μέθοδο της χρονολόγησης από το πλήθος των δακτυλίων του κορμού τους ότι φυτεύτηκε ή φύτρωσε πρίν 3.200 χρόνια.Στο Ρέθυμνο σώζεται μια αιωνόβια ελιά στον Κάτω Τριπόδο στο Μυλοπόταμο ηλικίας 2.500 χρόνων τουλάχιστον και που είχε ονοματιστεί από τους ίδιους τους κατοίκους του μικρού αυτού οικισμού με τη χαρακτηριστική ονομασία ως ΄΄η Γρέ ελέ΄΄.
Η ΧΑΡΟΥΠΙΑ , ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΛΑΟΥ.
Το δέντρο όμως που έχει συνδεθεί περισσότερο με το λαϊκό τρόπο ζωής της Κρήτης είναι η Χαρουπιά.Είναι το δέντρο του φτωχού κόσμου , αφού ακόμη και οι πιο φτωχές οικογένειες του νησιού μας είχαν στην ιδιοκτησία τους τουλάχιστον μερικές χαρουπιές !Η ίδια όμως κατάσταση ,συναντάται και στην Κύπρο μιας και τα δυο νησιά μας μοιράζονταν πολλές κοινές συνήθειες της καθημερινότητας αλλά και παρόμοιες ταπεινές οικονομικές συνθήκες. Είναι το εύκολο δέντρο που φυτρώνει παντού και μπορεί να επιζεί και χωρίς καθόλου περιποίηση . Συμπεριφέρεται σαν δασικό δέντρο και ας έχει και παραγωγή !Είναι το δέντρο που η παραγωγή του συμμετέχει σε μεγάλο ή μικρό βαθμό στο εισόδημα των κατοίκων της ενδοχώρας. Τα τελευταία βέβαια χρόνια όπου το βιοτικό επίπεδο των Κρητών έχει βελτιωθεί αρκετά , τα χαρούπια συνήθως δεν συλλέγονται πια, παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις,λόγω της πολύ χαμηλής τιμής πώλησης τους.
ΤΑ ΣΗΚΩΜΑΤΑΡΙΚΑ ΔΕΝΤΡΑ.
Η ελιά και η Χαρουπιά είναι και τα δέντρα που συμμετείχαν στο ιδιότυπο καθεστώς ιδιοκτησίας του ΄΄σηκωματάρικου΄΄.Όπου δηλαδή είχες στη ιδιοκτησία σου ένα δέντρο , χωρίς όμως να έχεις στην ιδιοκτησία σου τη γής όπου αυτό ήταν φυτεμένο. Τα ΄΄σηκωματάρικα δέντρα΄΄ προέκυψαν είτε από κάποια αγοραπωλησία λόγω έκτακτης ανάγκης είτε από δωρεά προς κάποιο μοναστήρι ή εκκλησία, σαν τάξιμο.
ΕΠΙΜΕΤΡΟΝ
Κλείνοντας λοιπόν ,από όλα τα παραπάνω, συμπεραίνουμε πως κυρίως τα δασικά δέντρα της Κρήτης διεδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στη καθημερινότητα των κατοίκων της και σε μεγάλο βαθμό συμμετείχαν στη δόμηση της λαογραφικής ιστορίας του νησιού μας .
