Έτσι θα μπορούσαν να ξεκινούν στο μέλλον ιστορίες που θα λέμε στα παιδιά μας για τα περιαστικά ρέματα του νησιού. Καλύτερα να μην βιαστείτε να την χαρακτηρίσετε μια κακόγουστη μεταφορά γιατί υπάρχει αλήθεια σε αυτή την κακόγουστη ιστορία. Όπως είναι αυτή του Πλατανιανού ποταμού, για τον οποίο επίκειται η καταστροφή μεγάλου τμήματος του και ιδίως του υγροτόπου που δημιουργείται κοντά στην εκβολή του. Η δικαιολόγηση είναι η αντιπλημμυρική προστασία της περιοχής.
Είμαστε όμως καταδικασμένοι να αφηγούμαστε μόνο κακόγουστες ιστορίες στο μέλλον; Όχι, γιατί «άλλες» λύσεις υπάρχουν και χρειάζεται να μπουν στο τραπέζι. Και ευθύς αμέσως θα εξηγήσω γιατί μιλάω για καταστροφή και ποιες είναι αυτές οι «άλλες» λύσεις.
Αρχικά, ο λόγος γίνεται για την οριοθέτηση του ρέματος Πλατανιά στα πλαίσια του έργου "ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΖΗΜΙΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΝΟΔΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΣΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑ ΤΙΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΤΗΣ Π.Ε. ΡΕΘΥΜΝΗΣ " και του υποέργου "ΜΕΛΕΤΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΜΕ ΕΡΓΑ ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗΣ ΡΕΜΑΤΟΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑ ΔΗΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ". Η σύμβαση για τη μελέτη επεγράφη στις 16 Ιουνίου του 2021 από την Περιφέρεια Κρήτης, μαζί με άλλες τέσσερις μελέτες, συνολικού προϋπολογισμού 6.872.134,33 €. Αφορούν την οριοθέτηση ρεμάτων με έργα διευθέτησης σε περιοχές της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνου, και συγκεκριμένα για το ρέμα Ξεριά Πηγιανού, ρέμα Πλατύ, Μέγα Ποταμό και του υδατορέματος του οικισμού Δροσιάς.
Τι αποτέλεσε εφαλτήριο για τις μελέτες αυτές; Τα έντονα πλημμυρικά φαινόμενα του 2020 και 2019 που είχαν ως αποτέλεσμα τις εκτεταμένες υλικές ζημιές σε κατοικίες, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ξενοδοχεία και αγροτικές καλλιέργειες, πολλές εκ των οποίων παρόχθιες, καθώς και καταστροφές υφιστάμενων τεχνικών ομβρίων, διαβρώσεις εδαφών και κατολισθήσεις πρανών.
Είναι φανερό ότι η λήψη μέτρων για τη διαχείριση μελλοντικών πλημμυρικών ροών είναι απαραίτητη. Και γι’ αυτό σίγουρα οφείλουμε να επικροτήσουμε την πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης προς αυτή τη κατεύθυνση.
Τι περιλαμβάνεται όμως στη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) όπου παρουσιάζονται τα έργα αντιπλημμυρικής προστασίας και διευθέτησης στην ευρύτερη περιοχή εκβολής του ρέματος Πλατανιά, η οποία και έχει λάβει έγκριση και από το Δήμο Ρεθύμνου στις 5 Ιούνη 2024 και την Επιτροπή Περιβάλλοντος και Χωροταξίας της Περιφέρειας Κρήτης στις 20 Ιούνη 2024;
Στη μελέτη περιλαμβάνονται ο κάτω ρους του κεντρικού ρέματος Πλατανιά για μήκος 2,1 χλμ και το συμβάλλον σε αυτό ρέμα του Αγίου Μάρκου για μήκος 821 μέτρων. Τα υπό μελέτη έργα βρίσκονται εντός ορίων περιοχής NATURA2000, εντός των ορίων Καταφυγίου Άγριας Ζωής και εντός του μικρού νησιωτικού υγροτόπου Υ433KRI142 «Εκβολή Πλατανέ», σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα «Έγκριση καταλόγου μικρών νησιωτικών υγροτόπων και καθορισμός όρων και περιορισμών για την προστασία και ανάδειξη των μικρών παράκτιων» (ΦΕΚ229/ΑΑΠ/2012). Σύμφωνα με τις προσβλέψεις του, εντός της εκβολής του Πλατανέ, απαγορεύεται κάθε δράση/ παρέμβαση (π.χ. εκχερσώσεις της φυσικής βλάστησης, ανέγερση οποιασδήποτε μόνιμης ή προσωρινής κατασκευής, παρεμβάσεις που αλλοιώνουν το τοπίο), που δεν αποσκοπεί στην προστασία του υγροτόπου, ενώ η παραβίαση του ΠΔ συνιστά παράνομη πράξη και επισύρει μέχρι και ποινές φυλάκισης
Τι επεμβάσεις προτείνει η μελέτη η οποία έλαβε θετική γνωμοδότηση;
Πολύ συνοπτικά η μελέτη υδραυλικών έργων προβλέπει για τον προστατευόμενο υγρότοπο βαριές παρεμβάσεις, που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων εκσκαφές και κατασκευές με οπλισμένο σκυρόδεμα κατά μήκος και των δύο οχθών και εγκιβωτισμό της κοίτης. Ίδιας λογικής παρεμβάσεις προβλέπονται και ανάντη του υγροτόπου, με τη διευθέτηση του ρ. Πλατανιά σε όλο το μήκος του, από τη γέφυρα Π.Ε.Ο. και ανάντη μέχρι την έξοδο του ρέματος από την κοιλάδα (περίπου 300 μέτρα ανάντη της Ενετικής Γέφυρας), καθώς και του ρέματος του Αγ. Μάρκου (σελ. 7-9 της Τεχνικής Έκθεσης).
Θέματα πέρα από τη νομιμότητα
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, όλες οι ανωτέρω παρεμβάσεις, όπως προβλέπονται από τη μελέτη, χαρακτηρίζονται ως γκρι υποδομές «grey infrastructure», οι οποίες συνιστούν τη συμβατική διαχείριση πλημμυρών, δίνοντας έμφαση στη διαχείριση των όμβριων υδάτων με σκοπό τη γρήγορη αποστράγγιση της απορροής.
Ποιο είναι ωστόσο το πρόβλημα με τέτοιου είδους παρεμβάσεις; Οι γκρίζες υποδομές συνήθως στοχεύουν στη λύση μόνο ενός προβλήματος, σκοπού ή οφέλους, αδυνατώντας να προσφέρουν ένα εύρος υπηρεσιών και δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε μελλοντικές αβεβαιότητες και ακραίες κλιματικές συνθήκες. Για παράδειγμα, ενώ τα συνήθη συστήματα αποχέτευσης με αγωγούς ή η μετατροπή των ποταμών σε αγωγούς κατασκευάζονται με σκοπό την αντιπλημμυρική προστασία, έχουν αρνητικές επιπτώσεις στις οικοσυστημικές λειτουργίες και δίνουν μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας στους ανθρώπους. Επιπλέον έχουν υψηλό κόστος κατασκευής, συντήρησης και επισκευής.
Όταν οι γκρίζες υποδομές αποτυγχάνουν, συχνά οι συνέπειες είναι καταστροφικές. Οι αποτυχίες αυτές αναμένεται να αυξηθούν, τη στιγμή που οι πλημμύρες αποτελούν ήδη τον πιο συνηθισμένο φυσικό κίνδυνο παγκοσμίως και έχουμε ενδείξεις ότι η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε ακόμη πιο έντονα και συχνά πλημμυρικά φαινόμενα.
Από τις «γκρίζες» στις «πράσινες» και «γαλάζιες» υποδομές
Όπως έχει διαπιστωθεί και από την Παγκόσμια Τράπεζα το 2019, οι παραδοσιακά χρησιμοποιούμενες γκρίζες υποδομές δεν επαρκούν πλέον απέναντι στους κινδύνους πλημμύρας και δεν μπορούν πλέον να παρέχουν την κλιματική ανθεκτικότητα και το επίπεδο υπηρεσιών που απαιτούνται τώρα και στο μέλλον. Έτσι, ενόψει των συχνότερων και πιο ακραίων πλημμυρών, οι κοινότητες μας χρειάζονται μια νέα γενιά έργων υποδομής για την οικοδόμηση κλιματικής ανθεκτικότητας, για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών και για τη βελτίωση της σχέσης απόδοσης- κόστους.
Οι λύσεις που βασίζονται στη φύση (Nature Based Solutions- NbS), συμπεριλαμβανομένων των «πράσινων», των «μπλε» και ορισμένων υβριδικών υποδομών, έχουν εφαρμογές σε ορεινές περιοχές, μεγάλες λεκάνες απορροής, υγροτόπους, ακτές, αγροτικές περιοχές αλλά και στις πόλεις. Μπορεί να αφορούν έργα για τη συγκράτηση των πλημμυρικών ροών ανάντη, τη διακοπή όλων των έργων διευθέτησης με σκληρά υλικά, την επιλογή φυσικών υλικών (οικομηχανική), διαπερατή οδοποιία, τα Μέτρα Φυσικής Συγκράτησης Ύδατος (ΜΦΣΥ), την ανασύσταση και αποκατάσταση των υδατορεμάτων, αποκατάσταση υγροτόπων κ.α. Επίσης, γνωρίζουμε ότι η χρήση φυσικών υλικών μειώνει την ταχύτητα, αυξάνει το χρόνο της απορροής και μειώνει τις παροχές αιχμής.
Τέτοιες λύσεις αφορούν το παρόν και το μέλλον των κοινωνιών, διατηρώντας παράλληλα τη λειτουργία των οικοσυστημάτων και προσφέροντας πολλά πλεονεκτήματα έναντι των παραδοσιακών γκρίζων υποδομών, μεταξύ άλλων και οικονομικά αποδοτικότερες λύσεις. Οι κατευθυντήριες οδηγίες για τις NbS δεν αποτελούν νομική δέσμευση στην Ε.Ε, εντούτοις προσφέρουν ένα σαφές πλαίσιο για τη μη επανάληψη λανθασμένων προσεγγίσεων του παρελθόντος (εν προκειμένω εγκιβωτισμός οχθών) οι οποίες αποδεδειγμένα δημιουργούν περισσότερα προβλήματα από όσα λύνουν. Και επειδή το «προνόμιο» των καταστροφών από πλημμύρες δεν είναι μόνο δικό μας, ήδη, λύσεις βασισμένες σε πράσινες υποδομές γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς παγκοσμίως, με παραδείγματα από την Ε.Ε, το Ην. Βασίλειο, τις Φιλιππίνες, το Πακιστάν κ.α..
Όχι μόνο αλλαγή υποδομών αλλά και αποκατάσταση
Ταυτόχρονα με τη μετάβαση στις λύσεις που βασίζονται στη φύση, από τις 18 Αυγούστου 2024 έχει τεθεί σε ισχύ στην Ε.Ε. ο Κανονισμός για την Αποκατάσταση της Φύσης, ο πρώτος ολοκληρωμένος νόμος του είδους του στην Ευρώπη και θέτει δεσμευτικούς στόχους και υποχρεώσεις για τα κράτη μέλη (ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (EE) 2024/1991 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΫ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 24ης Ιουνίου 2024 για την αποκατάσταση της φύσης και την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2022/869). Υποχρέωση των μελών είναι η αποκατάσταση τουλάχιστον του 20% των χερσαίων, παράκτιων και γλυκών υδάτων οικοσυστημάτων (Άρθρο 4) των θαλάσσιων οικοσυστημάτων (Άρθρο 5), αστικών ( Άρθρο 8), γεωργικών (Άρθρο 11) και δασικών (Άρθρο 12), ενώ υπογραμμίζεται η αποκατάσταση της φυσικής συνδεσιμότητας των ποταμών και των φυσικών λειτουργιών των σχετικών πλημμυρικών περιοχών (Άρθρο 9) και η αποκατάσταση των επικονιαστών (Άρθρο 10). Ειδική αναφορά γίνεται στα ποτάμια συστήματα, προβλέποντας την απελευθέρωση ποταμών από τεχνητά φράγματα και σύνδεση ποτάμιων οικοσυστημάτων, με αποκατάσταση τουλάχιστον 25.000 χλμ. ποταμών μετατρέποντας τα σε ποταμούς ελεύθερης ροής έως το 2030.
Προς τα πού κατευθυνόμαστε;
Είναι φανερό πλέον ότι η τάση για τη διαχείριση των οικοσυστημάτων ή των υβριδικών αστικών συστημάτων, βρίσκεται μακριά από τα παρωχημένα αντιπλημμυρικά έργα διευθέτησης με τσιμέντα. Γιατί πλέον έχει αναγνωριστεί με συνέπεια, ότι η φύση εύκολα παίρνει πίσω μέσα σε λίγες ώρες ό,τι της αρπάξαμε για την «ανάπτυξή» μας και μαζί της, όσα εκατομμύρια έχουν ξοδευτεί σε μικρά και μεγάλα έργα εγκιβωτισμών και αποξηράνσεων. Εμείς πότε σκοπεύουμε να διδαχτούμε από τα συλλογικά λάθη και να προχωρήσουμε σε πιο σοφές επιλογές; Πότε θα απεμπλακούμε από την «εργολαβική» αντίληψη, που κυριαρχεί στη χώρα, για τα αντιπλημμυρικά έργα; Για τη μετάβαση από τις παραδοσιακές γκρίζες υποδομές στις NbS, πρέπει οι τοπικές κυβερνήσεις να επιδιώξουν την πληροφόρηση τους, να εκτιμήσουν αυτούς τους νέους τύπους υποδομών, να ενισχύσουν τις πολιτικές, να αξιοποιήσουν τις συμπράξεις και να αναπτύξουν προσεγγίσεις με βάση την κοινότητα. «Άλλες» λύσεις λοιπόν υπάρχουν αλλά χρειάζεται πολιτική βούληση για να επιλεγούν.
