Μια συζήτηση για το νέο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) φαντάζει πρόωρη, ειδικά όταν υπάρχουν ακόμα μέτρα στο υφιστάμενο που όχι μόνο δεν έχουν ολοκληρωθεί, αλλά ούτε καν προκηρυχθεί. Εντούτοις, ενόψει των ανακοινώσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και στη λογική «των φρονίμων τα παιδιά…», είναι χρήσιμη μια πρώτη ανάγνωση των προτεινόμενων αλλαγών, με σκοπό την ενημέρωση και την κατάθεση κάποιων σύντομων προβληματισμών.
Η νέα ΚΑΠ θα πρέπει να συμβάλλει στην επίτευξη μιας σειράς οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών στόχων και επιπλέον θα πρέπει να πετύχει έναν οριζόντιο στόχο, που αποσκοπεί στον εκσυγχρονισμό του γεωργικού τομέα μέσω της προώθησης της καινοτομίας και της ψηφιοποίησης της γεωργίας, στόχος που αναμένεται να παίξει σημαντικό ρόλο στην ΚΑΠ τα επόμενα έτη. Επιπλέον, η ανάπτυξη ενός συστήματος παροχής γεωργικών συμβουλών είναι κομβικής σημασίας για την καλή και αποτελεσματική αξιοποίηση των κονδυλίων της νέας ΚΑΠ.
Ίσως η σημαντικότερη αλλαγή αφορά τη μετάβαση σε μια ΚΑΠ αποτελεσμάτων και επιδόσεων, όπου η χρηματοδότηση θα συνδέεται με την επίτευξη των στόχων που θα θέτονται από κάθε κράτος-μέλος και θα αξιολογούνται ανάλογα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στην καρδιά αυτών των αλλαγών βρίσκεται το Στρατηγικό Σχέδιο, το οποίο θα περιλαμβάνει τις εθνικές παρεμβάσεις και στους δύο πυλώνες σε ένα ενιαίο κείμενο, το περιεχόμενο του οποίου θα τύχει έντονου προβληματισμού το επόμενο διάστημα.
Προϋπολογισμός
Η «καυτή» αλλαγή στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της νέας προγραμματικής περιόδου 2021-2027 αφορά τη σημαντική μείωση του διαθέσιμου προϋπολογισμού, η οποία μάλιστα έχει προκαλέσει πολλές αντιδράσεις, τόσο από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και επιμέρους κράτη-μέλη όσο και από άλλους φορείς. Ειδικότερα για την Ελλάδα, το ποσό που έχει διατεθεί ανέρχεται σε 3,567 δισ. ευρώ για τη νέα περίοδο, μειωμένο κατά περισσότερο από 1 δισ. ευρώ σε σχέση με τον υφιστάμενο προϋπολογισμό των 4,72 δισεκατομμυρίων. Συγκρίνοντας τα δύο ΠΑΑ επί ίσοις όροις (δηλαδή χωρίς τη μεταφορά του 5% από τον πρώτο πυλώνα που έγινε στην αρχή του 2016), οι πόροι στο νέο πρόγραμμα είναι μειωμένοι κατά 15,6%.
Το ποσό αυτό μπορεί να αυξηθεί ή να μειωθεί σύμφωνα με τους κανόνες ευελιξίας μεταξύ των κατανομών των αντίστοιχων ταμείων. Αυτό σημαίνει ότι έως και 15% του προϋπολογισμού μπορεί να μεταφερθεί από τον πυλώνα Ι (άμεσες ενισχύσεις) στον πυλώνα ΙΙ (αγροτική ανάπτυξη) και αντίστροφα, μετά από απόφαση των κρατών-μελών. Ένα επιπλέον 15% μπορεί να μεταφερθεί από τον πυλώνα Ι στον πυλώνα ΙΙ για να στηριχθούν παρεμβάσεις που καλύπτουν αγρο-περιβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους (για το οποίο θα γίνει εκτενής αναφορά παρακάτω). Τέλος, έως 2% μπορεί να μεταφερθεί για τη χρηματοδότηση των παρεμβάσεων που αφορούν την εγκατάσταση των νέων γεωργών. Το πώς θα επιλέξει η Ελλάδα να αξιοποιήσει αυτές τις κατανομές, είναι ένα ακόμη από τα πολλά ερωτηματικά.
Το μεγάλο ποσοστό περικοπής στην αγροτική ανάπτυξη, που σημειωτέον ισχύει οριζόντια σε όλα τα κράτη-μέλη, έχει προκαλέσει εύλογα ερωτήματα. Είναι απορίας άξιο πως μια πολιτική, η οποία, σύμφωνα με τα όσα υποστήριζε έναν χρόνο πριν η ίδια η Επιτροπή, «διασφαλίζει την πρωτοπορία της Ένωσης σε αγροτικά ζητήματα», «συμβάλλει κατά μεγάλο μέρος στην οικονομία των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και των αγροτικών βιοτικών πόρων με διάφορους τρόπους», «έχει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της αγροτικής απασχόλησης και ανάπτυξης, καθώς και στη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος των αγροτικών περιοχών», καταλήγει να υποστεί τέτοια περικοπή. Η δυσαρέσκεια αυτή εκφράστηκε πρόσφατα από κοινή ανακοίνωση Γερμανίας και Γαλλίας, που απορρίπτουν τις περικοπές αυτές, θέση η οποία υποστηρίχθηκε και από την Ελλάδα σε πρόσφατη δήλωση μαζί με τις Φινλανδία, Γαλλία, Ισπανία, Ιρλανδία και Πορτογαλία. Τα παραπάνω δείχνουν ότι το θέμα του προϋπολογισμού έχει δρόμο μέχρι να κλείσει ακόμα.
Η μείωση του προϋπολογισμού είναι η κορυφή του παγόβουνου των αλλαγών στο νέο ΠΑΑ. Τα 20 μέτρα και ακόμη περισσότερα υπομέτρα αντικαθίστανται πλέον από 8 παρεμβάσεις με συγκεκριμένες δεσμεύσεις. Για να πάρετε μια εικόνα για το πώς οι νέες παρεμβάσεις «μεταφράζονται» στο υφιστάμενο πρόγραμμα, είναι χρήσιμο το γράφημα 2.
Η δομή των παρεμβάσεων αυτών θα καθορίζεται αναλυτικά στο Στρατηγικό Σχέδιο της ΚΑΠ, το οποίο στην περίπτωση της αγροτικής ανάπτυξης θα απλοποιηθεί, δίνοντας μεγαλύτερη ευχέρεια στα κράτη-μέλη να προσαρμόσουν τις παρεμβάσεις στις δικές τους ανάγκες. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της εγκατάστασης των νέων γεωργών, τα κριτήρια επιλεξιμότητας, οι προδιαγραφές του επιχειρηματικού σχεδίου, καθώς και οι μελλοντικές δεσμεύσεις, για τα οποία σήμερα απαιτείται έγκριση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο μέλλον θα ορίζονται αποκλειστικά από τα κράτη-μέλη.
Ο περιορισμός του 30% για αγροπεριβαλλοντικές παρεμβάσεις
Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα αγκάθια στον νέο προϋπολογισμό. Βάσει των προτάσεων της Επιτροπής για τα ελάχιστα χρηματοδοτικά κονδύλια που θα πρέπει να καλύπτει ο προϋπολογισμός του ΠΑΑ 2021-2027, το 30% θα προορίζεται σε παρεμβάσεις που καλύπτουν συγκεκριμένους περιβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους. Σαν να μην έφτανε ο περιορισμός αυτός, στο ποσοστό του 30% εξαιρούνται οι παρεμβάσεις που αφορούν στην εξισωτική αποζημίωση. Η εξαίρεση αυτή, κυριολεκτικά της τελευταίας στιγμής, έχει προκαλέσει την έντονη αντίδραση των οργανώσεων COPA-COGECA και φυσικά περιορίζει τη δυνατότητα των κρατών-μελών να δαπανήσουν πόρους για άλλες παραγωγικές επενδύσεις.
Για να γίνουν περισσότερο κατανοητοί οι περιορισμοί που επιβάλλονται από το ελάχιστο χρηματοδοτικό κονδύλι, είναι χρήσιμο το επόμενο παράδειγμα, με τις εξής υποθέσεις:
Το νέο ΠΑΑ θα «κουβαλήσει» ανειλημμένες υποχρεώσεις ύψους 500 εκατ. ευρώ (συντηρητική πρόβλεψη αν λάβει κανείς υπόψη ότι στο ΠΑΑ που τρέχει έχουν υπερβεί το 1,5 δισ. ευρώ, θέμα το οποίο αξίζει να γραφτεί σε ένα ξεχωριστό άρθρο).
Η Εξισωτική Αποζημίωση για την επόμενη περίοδο θα ανέλθει σε περίπου 1 δισ. ευρώ (όσο δηλαδή και σε αυτή την προγραμματική περίοδο).
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, αν στο υφιστάμενο ποσό των 3,5 δισ. ευρώ αφαιρεθεί 1 δισ. ευρώ για την εξισωτική αποζημίωση, δηλ. 500 εκατ. ευρώ για ανειλημμένες υποχρεώσεις και ακόμη 1 δισ. για τις αγροπεριβαλλοντικές δράσεις (ως αποτέλεσμα της εφαρμογής του 30%), τότε μένει μόλις 1 δισ. ευρώ για όλες τις υπόλοιπες σημαντικές παρεμβάσεις της αγροτικής ανάπτυξης (νέοι αγρότες, σχέδια βελτίωσης, μεταποίηση, Leader, γεωργικοί σύμβουλοι, συνεργασία, εκπαιδεύσεις κ.ά).
Φυσικά, δεν παραβλέπεται ότι το ελάχιστο 30% αντικατοπτρίζει κατ’ επέκταση τη δέσμευση της ΕΕ για την επίτευξη των στόχων που προέρχονται από τη συμφωνία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (εφαρμογή συμφωνίας Παρισιού), καθώς και την επίτευξη των στόχων αειφόρου ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο ο στόχος αυτός εφαρμόζεται οριζόντια, δεν ανταποκρίνεται ούτε στην ευελιξία που θέλει να δώσει η Επιτροπή στα κράτη-μέλη για τη χάραξη της αγροτικής τους πολιτικής, αλλά ούτε και στις συγκεκριμένες ανάγκες που αυτά έχουν.
Για την περίπτωση της Ελλάδας, αξίζει να γίνει μια ανάλυση για το αν το μέγεθος των περιβαλλοντικών προβλημάτων που έχουν προκληθεί από την άσκηση της γεωργίας και κτηνοτροφίας δικαιολογεί τη διάθεση τόσο μεγάλου μεριδίου από το νέο πρόγραμμα. Στον αντίλογο, μπορεί να υποθέσει κάποιος ότι η σχεδόν μία δεκαετία οικονομικής κρίσης έχει μειώσει σημαντικά τις άλλοτε ανεξέλεγχτες ποσότητες αγροχημικών που επιδρούν αρνητικά στο περιβάλλον. Δύο στοιχεία φαίνεται να συνηγορούν υπέρ της άποψης αυτής: Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΣΠΕΛ η κατανάλωση λιπασμάτων στη χώρα μας έχει μειωθεί κατά 32% στο διάστημα 2007-2016 ενώ η ετήσια μείωση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια καταγράφεται σε όλους τους τύπους λιπασμάτων και σε όλες τις περιφέρειες της χώρας. Επιπλέον, η εθνική αναφορά στις ευρωπαϊκές αρχές για την προστασία των υδάτων από πηγές νιτρικής προέλευσης για την περίοδο 2012-2015 δείχνουν ότι η κατάσταση των επιφανειακών υδάτων στη χώρα μας είναι εξαιρετική ενώ στα υπόγεια ύδατα η κατάσταση βελτιώνεται.
Με βάση τα παραπάνω, τι εξυπηρετεί την ελληνική γεωργία αν το 30% των πόρων διατεθεί για αγρο-περιβαλλοντικές παρεμβάσεις;
Για χώρες όπως η Ολλανδία, η Γερμανία ακόμα και η Ισπανία, που αναπτύσσουν μοντέλα εντατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, είναι θεμιτό.
Όμως, πώς εξυπηρετεί τις αγροτικές ανάγκες της Ελλάδας, μιας χώρας που τα τελευταία χρόνια έχει υποστεί έντονη αποβιομηχανοποίηση στον αγροτικό τομέα λόγω της τεχνολογικής απαξίωσης του μηχανολογικού εξοπλισμού, τόσο στον πρωτογενή όσο και στον δευτερογενή τομέα;
Δεν θα ήταν πιο χρήσιμο, αν μέρος των πόρων αυτών κατευθυνόταν σε παραγωγικές επενδύσεις, σε βελτίωση του βαθμού συνεργασίας και σε προσέλκυση νέων αγροτών, τομείς στους οποίους υστερούμε σημαντικά σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη;
Θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο αν η χώρα μας, από κοινού με άλλες χώρες, υποβάλει πρόταση τροποποίησης του ποσοστού αυτού της δέσμευσης, όσο ακόμα διαρκεί η διαπραγμάτευση.
Υπάρχει, όμως, ένα στοιχείο αισιοδοξίας. Ο όρος επίτευξης των αγροπεριβαλλοντικών και κλιματικών στόχων δεν σημαίνει αγροπεριβαλλοντικά μέτρα. Ένας νέος αγρότης ο οποίος θέτει ως στόχο του επιχειρηματικού του σχεδίου την ανάπτυξη βιολογικής γεωργίας, ένα σχέδιο μεταποίησης που επενδύει σε ΑΠΕ ή μια πρόταση συνεργασίας που αποσκοπεί στη διαχείριση περιβαλλοντικών προβλημάτων, εντάσσονται σε παρεμβάσεις που πετυχαίνουν αγροπεριβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους. Μια «έξυπνη» διαχείριση της διαφοράς αυτής μπορεί να απαλλάξει το νέο ΠΑΑ από χρηματοδοτικά αδιέξοδα.
Επιχειρησιακά Προγράμματα σε όλους τους τομείς
Τα γνωστότερα επιχειρησιακά προγράμματα στην Ελλάδα είναι αυτά που εφαρμόζονται από τις οργανώσεις παραγωγών των οπωροκηπευτικών και των επιτραπέζιων ελιών-ελαιολάδου (πάλαι ποτέ ΟΕΦ). Ειδικότερα για τα οπωροκηπευτικά, οι ευρωπαϊκές οργανώσεις COPA-COGECA έχουν αναδείξει την αξία αλλά και την αποτελεσματικότητα που έχουν τα επιχειρησιακά προγράμματα οπωροκηπευτικών για την ανάπτυξη του τομέα, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι «για έναν τομέα που αντιστοιχεί στο 21% της συνολικής αξίας της ευρωπαϊκής αγροτικής παραγωγής, δαπανάται μόλις το 3,5% του προϋπολογισμού της ΚΑΠ».
Εκτός από τους παραπάνω τομείς, τα μελισσοκομικά προϊόντα, τον οίνο και τον λυκίσκο, δεν υπήρχε δυνατότητα παρεμβάσεων σε άλλους τομείς. Στη νέα ΚΑΠ δίνεται η δυνατότητα μεταφοράς ενός ποσοστού έως και 3% των άμεσων ενισχύσεων για την ενίσχυση επιχειρησιακών προγραμμάτων στους τομείς που θα επιλέξει το κράτος-μέλος. Ένας τέτοιος τομέας π.χ., που θα είχε ενδιαφέρον, είναι ο τομέας του γάλακτος και των γαλακτοκομικών προϊόντων, δεδομένου και του μεγάλου αριθμού οργανώσεων και ομάδων παραγωγών που έχουν συσταθεί το τελευταίο διάστημα. Άλλωστε, πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής επιβεβαιώνει για άλλη μία φορά τη δύναμη και τα οφέλη που έχουν οι οργανωμένοι σε ομάδες κτηνοτρόφοι στη διαπραγμάτευση των τιμών, αλλά και στη διασφάλιση σταθερότερων και καλύτερων τιμών σε πολλές χώρες της ΕΕ, ενώ τέτοιες πρωτοβουλίες θα μπορούν να λειτουργήσουν επιπλέον συσπειρωτικά για τους παραγωγούς.
Διαχείριση κινδύνων
Τα εργαλεία διαχείρισης κινδύνων αποτελούν ένα σημαντικό μέσο για την αντιστάθμιση της απώλειας εισοδήματος των παραγωγών, που προκαλείται είτε από κλιματικές ή καιρικές καταστροφές είτε από διακυμάνσεις στις τιμές των αγροτικών προϊόντων. Στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020, τα εργαλεία αυτά αρχικά συμπεριλαμβάνονταν ως Μέτρο 17, στη συνέχεια όμως το μέτρο απαλείφθηκε από τις επόμενες εκδόσεις του, ενώ και στην υπόλοιπη ΕΕ ελάχιστα κράτη-μέλη το αξιοποίησαν.
Η μέχρι σήμερα εφαρμογή του βασίζεται είτε σε επιδότηση για χρηματοδοτικές συνεισφορές σε ασφάλιστρα για ασφάλιση κινδύνου είτε στη σύσταση ταμείων αλληλοβοήθειας με σκοπό τη σταθεροποίηση του αγροτικού εισοδήματος. Σημειώνεται ότι ο τρόπος αυτός στήριξης του αγροτικού εισοδήματος κερδίζει έδαφος στις ΗΠΑ, ως μέσο άσκησης αγροτικής πολιτικής. Η χρήση τους πλέον διευρύνεται μέσα από το νέο ΠΑΑ ως ξεχωριστή παρέμβαση σε τέτοιο βαθμό, που παλιότερα κάποιοι θεωρούσαν ότι η Επιτροπή θα τα συμπεριλάβει σε έναν ξεχωριστό πυλώνα (πυλώνας ΙΙΙ)!
ΠΑΑ 2007-2013: Δεν έπιασαν τόπο 4,1 δισ. ευρώΣτο νέο ΠΑΑ, τα εργαλεία διαχείρισης κινδύνων προβλέπεται να βοηθούν τους πραγματικούς γεωργούς, ώστε να καλύπτονται οι απώλειες σε ποσοστό που ξεπερνά το 20% της παραγωγής ή του εισοδήματος ενός παραγωγού, ενώ το ΠΑΑ θα μπορεί να χρηματοδοτεί το 70% αυτής της ενίσχυσης. Στην Ελλάδα, τέτοια εργαλεία διαχείρισης κινδύνων θα μπορούσαν να έχουν πολύ καλή εφαρμογή για τη σύσταση ταμείων αλληλοβοήθειας, με σκοπό τη στήριξη του εισοδήματος των παραγωγών που λαμβάνουν χαμηλές τιμές για τα προϊόντα τους, όπως έχει συμβεί συχνά τα τελευταία χρόνια στο ροδάκινο, το γάλα και το ελαιόλαδο.
Η εφαρμογή τους, βέβαια, προϋποθέτει ένα μοντέλο καλής συνεργασίας παραγωγών και σύμπραξη με ιδιωτικούς φορείς που έχουν τεχνογνωσία σε τέτοια εργαλεία. Μια σύμπραξη συνεταιρισμών και ασφαλιστικών εταιρειών μπορεί να δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα, αρκεί βέβαια τόσο η μεθοδολογία για τον υπολογισμό των ζημιών, όσο και οι κανόνες σύστασης και διαχείρισης τέτοιων ταμείων, να είναι διαφανείς.
Επίλογος
Υπάρχει πλέον αρκετό υλικό για να γίνει μια ευρύτερη συζήτηση για την προσδοκώμενη ΚΑΠ στη χώρα μας. Το παρόν άρθρο περιορίστηκε σε ορισμένες μόνο προεκτάσεις του νέου ΠΑΑ, και αυτές όχι σε πλήρη ανάπτυξη, εκφράζοντας κάποιους προβληματισμούς του γράφοντα. Οι ευκαιρίες αξιοποίησης από τη χώρα μας των νέων δυνατοτήτων που θα προσφέρει η ΚΑΠ για την αγροτική ανάπτυξη είναι αρκετές, αρκεί αυτή τη φορά να σκεφτούμε διαφορετικά.
Tου Χρήστου Καρατζάy, paithros.gr
